Skip to content
אתר זה לא תומך בגרסאות ישנות של אינטרנט אקספלורר
מומלץ להשתמש בדפדפן גוגל כרום או פיירפוקס מוזילה
(או באינטרנט אקספלורר / edge עדכני)
Enjoy Learning Sanskrit tips, tools, resources and more...

महाभारतः       mahābhārataḥ - book-5, chapter-168

Use the following checkboxes to set the display options for this chapter (You can also control the display of each verse separately):
what would you like to see in each verse:
भीष्म उवाच ।
पाञ्चालराजस्य सुतो राजन्परपुरंजयः ।
शिखण्डी रथमुख्यो मे मतः पार्थस्य भारत ॥१॥
1. bhīṣma uvāca ,
pāñcālarājasya suto rājanparapuraṁjayaḥ ,
śikhaṇḍī rathamukhyo me mataḥ pārthasya bhārata.
1. bhīṣmaḥ uvāca pāñcālarājasya sutaḥ rājan parapuramjayaḥ
śikhaṇḍī rathamukhyaḥ me mataḥ pārthasya bhārata
1. bhīṣmaḥ uvāca rājan bhārata pāñcālarājasya sutaḥ
parapuramjayaḥ śikhaṇḍī me pārthasya rathamukhyaḥ mataḥ
1. Bhishma said: 'O King, O Bhārata, Śikhaṇḍī, the son of the king of Pañcāla and conqueror of enemy cities, is considered by me to be Arjuna's (Pārtha's) foremost charioteer.'
एष योत्स्यति संग्रामे नाशयन्पूर्वसंस्थितिम् ।
परं यशो विप्रथयंस्तव सेनासु भारत ॥२॥
2. eṣa yotsyati saṁgrāme nāśayanpūrvasaṁsthitim ,
paraṁ yaśo viprathayaṁstava senāsu bhārata.
2. eṣaḥ yotsyati saṃgrāme nāśayan pūrvasaṃsthitim
paraṃ yaśaḥ viprathayan tava senāsu bhārata
2. bhārata eṣaḥ saṃgrāme pūrvasaṃsthitim nāśayan
tava senāsu paraṃ yaśaḥ viprathayan yotsyati
2. O Bhārata, he will fight in battle, destroying the old established order and spreading great fame within your armies.
एतस्य बहुलाः सेनाः पाञ्चालाश्च प्रभद्रकाः ।
तेनासौ रथवंशेन महत्कर्म करिष्यति ॥३॥
3. etasya bahulāḥ senāḥ pāñcālāśca prabhadrakāḥ ,
tenāsau rathavaṁśena mahatkarma kariṣyati.
3. etasya bahulāḥ senāḥ pāñcālāḥ ca prabhadrakāḥ
tena asau rathavaṃśena mahat karma kariṣyati
3. etasya bahulāḥ senāḥ pāñcālāḥ ca prabhadrakāḥ
asau tena rathavaṃśena mahat karma kariṣyati
3. He has numerous armies, including the Panchalas and Prabhadrakas. With his array of chariots, he will perform a great deed (karma).
धृष्टद्युम्नश्च सेनानीः सर्वसेनासु भारत ।
मतो मेऽतिरथो राजन्द्रोणशिष्यो महारथः ॥४॥
4. dhṛṣṭadyumnaśca senānīḥ sarvasenāsu bhārata ,
mato me'tiratho rājandroṇaśiṣyo mahārathaḥ.
4. dhṛṣṭadyumnaḥ ca senānīḥ sarvasenāsu bhārata
mataḥ me atirathaḥ rājan droṇaśiṣyaḥ mahārathaḥ
4. bhārata rājan sarvasenāsu senānīḥ dhṛṣṭadyumnaḥ
ca droṇaśiṣyaḥ me mataḥ atirathaḥ mahārathaḥ
4. And Dhṛṣṭadyumna, O Bhārata, the commander-in-chief in all armies, is considered by me, O king, to be an Atiratha (a warrior who can fight many chariots) and a Mahāratha (a great chariot warrior), who is also a disciple of Droṇa.
एष योत्स्यति संग्रामे सूदयन्वै परान्रणे ।
भगवानिव संक्रुद्धः पिनाकी युगसंक्षये ॥५॥
5. eṣa yotsyati saṁgrāme sūdayanvai parānraṇe ,
bhagavāniva saṁkruddhaḥ pinākī yugasaṁkṣaye.
5. eṣaḥ yotsyati saṅgrāme sūdayan vai parān raṇe
bhagavān iva saṃkruddhaḥ pinākī yugasaṃkṣaye
5. eṣaḥ saṅgrāme raṇe parān sūdayan yotsyati vai
bhagavān iva saṃkruddhaḥ pinākī yugasaṃkṣaye
5. This one (Dhṛṣṭadyumna) will fight in battle, indeed destroying enemies in the conflict, just like the greatly enraged Lord Pināki (Śiva), at the time of the cosmic dissolution (yugasaṃkṣaya).
एतस्य तद्रथानीकं कथयन्ति रणप्रियाः ।
बहुत्वात्सागरप्रख्यं देवानामिव संयुगे ॥६॥
6. etasya tadrathānīkaṁ kathayanti raṇapriyāḥ ,
bahutvātsāgaraprakhyaṁ devānāmiva saṁyuge.
6. etasya tat rathānīkam kathayanti raṇapriyāḥ
bahutvāt sāgaraprakhyam devānām iva saṃyuge
6. raṇapriyāḥ etasya tat rathānīkam bahutvāt
sāgaraprakhyam saṃyuge devānām iva kathayanti
6. Those who love battle describe his chariot array as resembling the ocean in its vastness, just like the array of the gods in combat.
क्षत्रधर्मा तु राजेन्द्र मतो मेऽर्धरथो नृप ।
धृष्टद्युम्नस्य तनयो बाल्यान्नातिकृतश्रमः ॥७॥
7. kṣatradharmā tu rājendra mato me'rdharatho nṛpa ,
dhṛṣṭadyumnasya tanayo bālyānnātikṛtaśramaḥ.
7. kṣatradharmā tu rājendra mataḥ me ardharathaḥ nṛpa
dhṛṣṭadyumnasya tanayaḥ bālyāt na ati kṛtaśramaḥ
7. tu rājendra nṛpa dhṛṣṭadyumnasya tanayaḥ bālyāt
kṣatradharmā na ati kṛtaśramaḥ me ardharathaḥ mataḥ
7. However, O King of kings, O King, the son of Dhṛṣṭadyumna, [who is] a practitioner of warrior's natural law (kṣatra-dharma) but has not undergone much training since childhood, is considered by me to be only a half-charioteer.
शिशुपालसुतो वीरश्चेदिराजो महारथः ।
धृष्टकेतुर्महेष्वासः संबन्धी पाण्डवस्य ह ॥८॥
8. śiśupālasuto vīraścedirājo mahārathaḥ ,
dhṛṣṭaketurmaheṣvāsaḥ saṁbandhī pāṇḍavasya ha.
8. śiśupālasutaḥ vīraḥ cedirājaḥ mahārathaḥ
dhṛṣṭaketuḥ maheṣvāsaḥ sambandhī pāṇḍavasya ha
8. śiśupālasutaḥ vīraḥ cedirājaḥ mahārathaḥ
maheṣvāsaḥ dhṛṣṭaketuḥ pāṇḍavasya sambandhī ha
8. The brave Dhṛṣṭaketu, son of Śiśupāla, the king of Cedi, a great charioteer and a great archer, is indeed a kinsman of the Pāṇḍava.
एष चेदिपतिः शूरः सह पुत्रेण भारत ।
महारथेनासुकरं महत्कर्म करिष्यति ॥९॥
9. eṣa cedipatiḥ śūraḥ saha putreṇa bhārata ,
mahārathenāsukaraṁ mahatkarma kariṣyati.
9. eṣaḥ cedipatiḥ śūraḥ saha putreṇa bhārata
mahārathena asukaram mahat karma kariṣyati
9. bhārata eṣaḥ śūraḥ cedipatiḥ mahārathena
putreṇa saha asukaram mahat karma kariṣyati
9. This brave lord of Cedi, O Bhārata, will accomplish a great and difficult deed, accompanied by his son, the great charioteer.
क्षत्रधर्मरतो मह्यं मतः परपुरंजयः ।
क्षत्रदेवस्तु राजेन्द्र पाण्डवेषु रथोत्तमः ।
जयन्तश्चामितौजाश्च सत्यजिच्च महारथः ॥१०॥
10. kṣatradharmarato mahyaṁ mataḥ parapuraṁjayaḥ ,
kṣatradevastu rājendra pāṇḍaveṣu rathottamaḥ ,
jayantaścāmitaujāśca satyajicca mahārathaḥ.
10. kṣatradharmarataḥ mahyam mataḥ
parapurañjayaḥ kṣatradevaḥ tu rājendra
pāṇḍaveṣu rathottamaḥ jayantaḥ ca
amitaujāḥ ca satyajit ca mahārathaḥ
10. rājendra mahyam kṣatradevaḥ tu
kṣatradharmarataḥ parapurañjayaḥ
pāṇḍaveṣu rathottamaḥ mataḥ ca jayantaḥ
ca amitaujāḥ ca satyajit mahārathaḥ
10. Kṣatradeva, devoted to the warrior's natural law (kṣatra-dharma) and conqueror of enemy cities, is considered by me, O King of kings, to be the best charioteer among the Pāṇḍavas. Furthermore, Jayanta, Amitaujā, and Satyajit are also great charioteers.
महारथा महात्मानः सर्वे पाञ्चालसत्तमाः ।
योत्स्यन्ते समरे तात संरब्धा इव कुञ्जराः ॥११॥
11. mahārathā mahātmānaḥ sarve pāñcālasattamāḥ ,
yotsyante samare tāta saṁrabdhā iva kuñjarāḥ.
11. mahārathāḥ mahātmānaḥ sarve pāñcālasattamāḥ
yotsyante samare tāta saṃrabdhāḥ iva kuñjarāḥ
11. tāta sarve mahārathāḥ mahātmānaḥ pāñcālasattamāḥ
saṃrabdhāḥ kuñjarāḥ iva samare yotsyante
11. My dear (tāta), all these great charioteers and noble-souled, supreme among the Pañcālas, will fight in battle like enraged elephants.
अजो भोजश्च विक्रान्तौ पाण्डवेषु महारथौ ।
पाण्डवानां सहायार्थे परं शक्त्या यतिष्यतः ।
शीघ्रास्त्रौ चित्रयोद्धारौ कृतिनौ दृढविक्रमौ ॥१२॥
12. ajo bhojaśca vikrāntau pāṇḍaveṣu mahārathau ,
pāṇḍavānāṁ sahāyārthe paraṁ śaktyā yatiṣyataḥ ,
śīghrāstrau citrayoddhārau kṛtinau dṛḍhavikramau.
12. ajaḥ bhojaḥ ca vikrāntau pāṇḍaveṣu
mahārathau pāṇḍavānām sahāyārthe
param śaktyā yatiṣyataḥ śīghrāstrau
citrayoddhārau kṛtinau dṛḍhavikramau
12. ajaḥ ca bhojaḥ pāṇḍaveṣu vikrāntau
mahārathau pāṇḍavānām sahāyārthe
param śaktyā yatiṣyataḥ śīghrāstrau
citrayoddhārau kṛtinau dṛḍhavikramau
12. Aja and Bhoja, both mighty and great charioteers among the Pāṇḍavas, will exert their utmost strength (śakti) to aid the Pāṇḍavas. They are swift with weapons, skilled fighters, accomplished, and of unwavering valor.
केकयाः पञ्च राजेन्द्र भ्रातरो युद्धदुर्मदाः ।
सर्व एते रथोदाराः सर्वे लोहितकध्वजाः ॥१३॥
13. kekayāḥ pañca rājendra bhrātaro yuddhadurmadāḥ ,
sarva ete rathodārāḥ sarve lohitakadhvajāḥ.
13. kekayāḥ pañca rājendra bhrātaraḥ yuddhadurmadāḥ
sarve ete rathodārāḥ sarve lohitakadhvajāḥ
13. rājendra pañca kekayāḥ bhrātaraḥ yuddhadurmadāḥ
sarve ete rathodārāḥ sarve lohitakadhvajāḥ
13. O King (rājendra), these five Kekaya brothers are unconquerable in battle. All of them are magnificent charioteers, and all of them bear red banners.
काशिकः सुकुमारश्च नीलो यश्चापरो नृपः ।
सूर्यदत्तश्च शङ्खश्च मदिराश्वश्च नामतः ॥१४॥
14. kāśikaḥ sukumāraśca nīlo yaścāparo nṛpaḥ ,
sūryadattaśca śaṅkhaśca madirāśvaśca nāmataḥ.
14. kāśikaḥ sukumāraḥ ca nīlaḥ yaḥ ca aparaḥ nṛpaḥ
sūryadattaḥ ca śaṅkhaḥ ca madirāśvaḥ ca nāmataḥ
14. kāśikaḥ sukumāraḥ ca nīlaḥ ca yaḥ aparaḥ nṛpaḥ,
sūryadattaḥ ca śaṅkhaḥ ca madirāśvaḥ ca nāmataḥ
14. Kāśika, Sukumāra, and Nīla, as well as another king, Sūryadatta, Śaṅkha, and Madirāśva by name (are present).
सर्व एते रथोदाराः सर्वे चाहवलक्षणाः ।
सर्वास्त्रविदुषः सर्वे महात्मानो मता मम ॥१५॥
15. sarva ete rathodārāḥ sarve cāhavalakṣaṇāḥ ,
sarvāstraviduṣaḥ sarve mahātmāno matā mama.
15. sarve ete rathodārāḥ sarve ca āhavalakṣaṇāḥ
sarvāstraviduṣaḥ sarve mahātmānaḥ matā mama
15. ete sarve rathodārāḥ,
ca sarve āhavalakṣaṇāḥ,
sarve sarvāstraviduṣaḥ,
sarve mahātmānaḥ mama matāḥ
15. All these are mighty chariot-warriors, and all possess the qualities of accomplished fighters. They are all experts in every weapon, and all are great-souled individuals (ātman), in my estimation.
वार्धक्षेमिर्महाराज रथो मम महान्मतः ।
चित्रायुधश्च नृपतिर्मतो मे रथसत्तमः ।
स हि संग्रामशोभी च भक्तश्चापि किरीटिनः ॥१६॥
16. vārdhakṣemirmahārāja ratho mama mahānmataḥ ,
citrāyudhaśca nṛpatirmato me rathasattamaḥ ,
sa hi saṁgrāmaśobhī ca bhaktaścāpi kirīṭinaḥ.
16. vārdhakṣemiḥ mahārāja rathaḥ mama
mahān mataḥ citrāyudhaḥ ca nṛpatiḥ
mataḥ me rathasattamaḥ saḥ hi
saṅgrāmaśobhī ca bhaktaḥ ca api kirīṭinaḥ
16. mahārāja,
vārdhakṣemiḥ mama mahān rathaḥ mataḥ.
ca nṛpatiḥ citrāyudhaḥ me rathasattamaḥ mataḥ.
hi saḥ saṅgrāmaśobhī ca api kirīṭinaḥ bhaktaḥ ca.
16. O great king (Mahārāja), Vārdhakṣemi is considered a great chariot-warrior by me. And King Citrāyudha, in my opinion, is the best of chariot-warriors. Indeed, he shines gloriously in battle and is also a devotee of Kirīṭin (Arjuna).
चेकितानः सत्यधृतिः पाण्डवानां महारथौ ।
द्वाविमौ पुरुषव्याघ्रौ रथोदारौ मतौ मम ॥१७॥
17. cekitānaḥ satyadhṛtiḥ pāṇḍavānāṁ mahārathau ,
dvāvimau puruṣavyāghrau rathodārau matau mama.
17. cekitānaḥ satyadhṛtiḥ pāṇḍavānām mahārathau
dvāu imau puruṣavyāghrau rathodārau matau mama
17. cekitānaḥ satyadhṛtiḥ pāṇḍavānām mahārathau
dvāu imau puruṣavyāghrau rathodārau mama matau
17. Cekitāna and Satyadhṛti are two great chariot-warriors (maharathau) of the Pāṇḍavas. These two, who are like tigers among men (puruṣa) and mighty chariot-warriors, are esteemed by me.
व्याघ्रदत्तश्च राजेन्द्र चन्द्रसेनश्च भारत ।
मतौ मम रथोदारौ पाण्डवानां न संशयः ॥१८॥
18. vyāghradattaśca rājendra candrasenaśca bhārata ,
matau mama rathodārau pāṇḍavānāṁ na saṁśayaḥ.
18. vyāghradattaḥ ca rājendra candrasenaḥ ca bhārata
matau mama rathodārau pāṇḍavānām na saṃśayaḥ
18. rājendra,
bhārata,
vyāghradattaḥ ca candrasenaḥ ca pāṇḍavānām rathodārau mama matau,
na saṃśayaḥ.
18. Vyāghradatta and Candrasena, O King of kings (Rājendra) and O descendant of Bhārata, are considered by me to be mighty chariot-warriors for the Pāṇḍavas, without a doubt.
सेनाबिन्दुश्च राजेन्द्र क्रोधहन्ता च नामतः ।
यः समो वासुदेवेन भीमसेनेन चाभिभूः ।
स योत्स्यतीह विक्रम्य समरे तव सैनिकैः ॥१९॥
19. senābinduśca rājendra krodhahantā ca nāmataḥ ,
yaḥ samo vāsudevena bhīmasenena cābhibhūḥ ,
sa yotsyatīha vikramya samare tava sainikaiḥ.
19. senābinduḥ ca rājendra krodhahantā
ca nāmataḥ yaḥ samaḥ vāsudevena
bhīmasenena ca abhibhūḥ saḥ yotsyati
iha vikramya samare tava sainikaiḥ
19. rājendra,
yaḥ senābinduḥ ca nāmataḥ krodhahantā ca (asti),
vāsudevena bhīmasenena ca samaḥ abhibhūḥ (asti),
saḥ iha samare vikramya tava sainikaiḥ yotsyati.
19. O great king, Senābindu, also known as Krodhahanta by name, who is a conqueror equal to Vāsudeva (Krishna) and Bhīmasena, he will fight here in battle against your soldiers, demonstrating his prowess.
मां द्रोणं च कृपं चैव यथा संमन्यते भवान् ।
तथा स समरश्लाघी मन्तव्यो रथसत्तमः ॥२०॥
20. māṁ droṇaṁ ca kṛpaṁ caiva yathā saṁmanyate bhavān ,
tathā sa samaraślāghī mantavyo rathasattamaḥ.
20. mām droṇam ca kṛpam ca eva yathā saṃmanyate bhavān
tathā saḥ samaraślāghī mantavyaḥ rathasattamaḥ
20. bhavān yathā mām ca droṇam ca kṛpam eva saṃmanyate,
tathā saḥ samaraślāghī rathasattamaḥ mantavyaḥ.
20. Just as you hold me, Droṇa, and Kṛpa in high esteem, similarly, that warrior, who is praised in battle, should be regarded as the best of charioteers.
काश्यः परमशीघ्रास्त्रः श्लाघनीयो रथोत्तमः ।
रथ एकगुणो मह्यं मतः परपुरंजयः ॥२१॥
21. kāśyaḥ paramaśīghrāstraḥ ślāghanīyo rathottamaḥ ,
ratha ekaguṇo mahyaṁ mataḥ parapuraṁjayaḥ.
21. kāśyaḥ paramaśīghrāstraḥ ślāghanīyaḥ rathottamaḥ
rathaḥ ekaguṇaḥ mahyam mataḥ parapurañjayaḥ
21. kāśyaḥ paramaśīghrāstraḥ ślāghanīyaḥ rathottamaḥ (asti).
saḥ mahyam ekaguṇaḥ parapurañjayaḥ rathaḥ mataḥ.
21. The king of Kāśī (Kāśya), who is extremely swift with weapons, is a praiseworthy and excellent charioteer. By me, he is considered a charioteer of unique caliber, a conqueror of enemy cities.
अयं च युधि विक्रान्तो मन्तव्योऽष्टगुणो रथः ।
सत्यजित्समरश्लाघी द्रुपदस्यात्मजो युवा ॥२२॥
22. ayaṁ ca yudhi vikrānto mantavyo'ṣṭaguṇo rathaḥ ,
satyajitsamaraślāghī drupadasyātmajo yuvā.
22. ayam ca yudhi vikrāntaḥ mantavyaḥ aṣṭaguṇaḥ rathaḥ
satyajit samaraślāghī drupadasya ātmajaḥ yuvā
22. ca ayam yudhi vikrāntaḥ aṣṭaguṇaḥ rathaḥ mantavyaḥ.
(eṣaḥ) satyajit,
drupadasya yuvā ātmajaḥ,
samaraślāghī (asti).
22. And this one, valorous in battle, should be considered a charioteer of eightfold excellence: Satyajit, the young son of Drupada, who is praised in battle.
गतः सोऽतिरथत्वं हि धृष्टद्युम्नेन संमितः ।
पाण्डवानां यशस्कामः परं कर्म करिष्यति ॥२३॥
23. gataḥ so'tirathatvaṁ hi dhṛṣṭadyumnena saṁmitaḥ ,
pāṇḍavānāṁ yaśaskāmaḥ paraṁ karma kariṣyati.
23. gataḥ saḥ atirathatvam hi dhṛṣṭadyumnena sammitaḥ
pāṇḍavānām yaśaskāmaḥ param karma kariṣyati
23. saḥ dhṛṣṭadyumnena sammitaḥ atirathatvam gataḥ
hi pāṇḍavānām yaśaskāmaḥ param karma kariṣyati
23. Indeed, he has attained the status of a great chariot-warrior, comparable to Dhṛṣṭadyumna. Desiring the glory of the Pāṇḍavas, he will perform a supreme deed (karma).
अनुरक्तश्च शूरश्च रथोऽयमपरो महान् ।
पाण्ड्यराजो महावीर्यः पाण्डवानां धुरंधरः ॥२४॥
24. anuraktaśca śūraśca ratho'yamaparo mahān ,
pāṇḍyarājo mahāvīryaḥ pāṇḍavānāṁ dhuraṁdharaḥ.
24. anuraktaḥ ca śūraḥ ca rathaḥ ayam aparaḥ mahān
pāṇḍyarājaḥ mahāvīryaḥ pāṇḍavānām dhurandharaḥ
24. ca anuraktaḥ ca śūraḥ ayam aparaḥ mahān rathaḥ
pāṇḍyarājaḥ mahāvīryaḥ pāṇḍavānām dhurandharaḥ
24. And this other great warrior, devoted and brave, is the Pāṇḍya king, immensely valorous, who bears the burden for the Pāṇḍavas.
दृढधन्वा महेष्वासः पाण्डवानां रथोत्तमः ।
श्रेणिमान्कौरवश्रेष्ठ वसुदानश्च पार्थिवः ।
उभावेतावतिरथौ मतौ मम परंतप ॥२५॥
25. dṛḍhadhanvā maheṣvāsaḥ pāṇḍavānāṁ rathottamaḥ ,
śreṇimānkauravaśreṣṭha vasudānaśca pārthivaḥ ,
ubhāvetāvatirathau matau mama paraṁtapa.
25. dṛḍhadhanvā maheṣvāsaḥ pāṇḍavānām
rathottamaḥ śreṇimān kauravaśreṣṭha
vasudānaḥ ca pārthivaḥ ubhau
etau atirathau matau mama parantapa
25. dṛḍhadhanvā maheṣvāsaḥ pāṇḍavānām
rathottamaḥ ca śreṇimān kauravaśreṣṭha
pārthivaḥ vasudānaḥ parantapa
ubhau etau mama atirathau matau
25. The one with a firm bow and a great quiver, the best charioteer among the Pāṇḍavas; and Śreṇimān, the foremost of the Kauravas, and King Vasudāna, the giver of gifts (dāna) - these two, O tormentor of foes, are considered great chariot-warriors by me.