Skip to content
אתר זה לא תומך בגרסאות ישנות של אינטרנט אקספלורר
מומלץ להשתמש בדפדפן גוגל כרום או פיירפוקס מוזילה
(או באינטרנט אקספלורר / edge עדכני)
Enjoy Learning Sanskrit tips, tools, resources and more...

वाल्मीकि-रामायणम्       vālmīki-rāmāyaṇam - book-6, chapter-56

Use the following checkboxes to set the display options for this chapter (You can also control the display of each verse separately):
what would you like to see in each verse:
कुम्भकर्णं हतं दृष्ट्वा राघवेण महात्मना ।
राक्षसा राक्षसेन्द्राय रावणाय न्यवेदयन् ॥१॥
1. kumbhakarṇaṃ hataṃ dṛṣṭvā rāghaveṇa mahātmanā ,
rākṣasā rākṣasendrāya rāvaṇāya nyavedayan.
1. kumbhakarṇam hatam dṛṣṭvā rāghaveṇa mahātmanā
rākṣasāḥ rākṣasendrāya rāvaṇāya nyavedayan
1. rākṣasāḥ mahātmanā rāghaveṇa hatam kumbhakarṇam
dṛṣṭvā rākṣasendrāya rāvaṇāya nyavedayan
1. Seeing Kumbhakarṇa slain by the great-souled (mahātman) Rāghava (Rāma), the rākṣasas reported this to Rāvaṇa, the lord of rākṣasas.
श्रुत्वा विनिहतं संख्ये कुम्भकर्णं महाबलम् ।
रावणः शोकसंतप्तो मुमोह च पपात च ॥२॥
2. śrutvā vinihataṃ saṃkhye kumbhakarṇaṃ mahābalam ,
rāvaṇaḥ śokasaṃtapto mumoha ca papāta ca.
2. śrutvā vinihatam saṅkhye kumbhakarṇam mahābalam
rāvaṇaḥ śokasaṃtaptaḥ mumoha ca papāta ca
2. rāvaṇaḥ śokasaṃtaptaḥ saṅkhye mahābalam
kumbhakarṇam vinihatam śrutvā mumoha ca papāta ca
2. Having heard that the greatly powerful Kumbhakarna was slain in battle, Ravana, afflicted by grief, fainted and fell down.
पितृव्यं निहतं श्रुत्वा देवान्तकनरान्तकौ ।
त्रिशिराश्चातिकायश्च रुरुदुः शोकपीडिताः ॥३॥
3. pitṛvyaṃ nihataṃ śrutvā devāntakanarāntakau ,
triśirāścātikāyaśca ruruduḥ śokapīḍitāḥ.
3. pitṛvyam nihatam śrutvā devāntakanarāntakau
triśirāḥ ca atikāyaḥ ca ruruduḥ śokapīḍitāḥ
3. devāntakanarāntakau triśirāḥ ca atikāyaḥ ca
śokapīḍitāḥ pitṛvyam nihatam śrutvā ruruduḥ
3. Having heard that their paternal uncle was slain, Devāntaka, Narāntaka, Triśirā, and Atikāya, afflicted by grief, wept.
भ्रातरं निहतं श्रुत्वा रामेणाक्लिष्टकर्मणा ।
महोदरमहापार्श्वौ शोकाक्रान्तौ बभूवतुः ॥४॥
4. bhrātaraṃ nihataṃ śrutvā rāmeṇākliṣṭakarmaṇā ,
mahodaramahāpārśvau śokākrāntau babhūvatuḥ.
4. bhrātaram nihatam śrutvā rāmeṇa akliṣṭakarmaṇā
mahodaramahāpārśvau śokākrāntau babhūvatuḥ
4. mahodaramahāpārśvau śokākrāntau rāmeṇa
akliṣṭakarmaṇā bhrātaram nihatam śrutvā babhūvatuḥ
4. Having heard that their brother was slain by Rama, whose deeds are unimpeded, Mahodara and Mahāpārśva became overcome by grief.
ततः कृच्छ्रात् समासाद्य संज्ञां राक्षसपुंगवः ।
कुम्भकर्णवधाद्दीनो विललाप स रावणः ॥५॥
5. tataḥ kṛcchrāt samāsādya saṃjñāṃ rākṣasapuṃgavaḥ ,
kumbhakarṇavadhāddīno vilalāpa sa rāvaṇaḥ.
5. tataḥ kṛcchrāt samāsādya saṃjñām rākṣasapuṅgavaḥ
kumbhakarṇavadhāt dīnaḥ vilalāpa sa rāvaṇaḥ
5. tataḥ saḥ rāvaṇaḥ rākṣasapuṅgavaḥ kṛcchrāt
saṃjñām samāsādya kumbhakarṇavadhāt dīnaḥ vilalāpa
5. Then, having with difficulty regained consciousness, that chief of the (rakṣasa)s, Ravana, dejected by the slaying of Kumbhakarna, lamented.
हा वीर रिपुदर्पघ्न कुम्भकर्ण महाबल ।
शत्रुसैन्यं प्रताप्यैकः क्व मां संत्यज्य गच्छसि ॥६॥
6. hā vīra ripudarpaghna kumbhakarṇa mahābala ,
śatrusainyaṃ pratāpyaikaḥ kva māṃ saṃtyajya gacchasi.
6. hā vīra ripu-darpa-ghna kumbhakarṇa mahā-bala
śatru-sainyam pratāpya ekaḥ kva mām saṃtyajya gacchasi
6. hā vīra ripu-darpa-ghna mahā-bala kumbhakarṇa ekaḥ
śatru-sainyam pratāpya mām saṃtyajya kva gacchasi
6. Alas, O mighty hero, destroyer of the enemy's pride, Kumbhakarṇa! Having single-handedly devastated the enemy army, where are you going, abandoning me?
इदानीं खल्वहं नास्मि यस्य मे पतितो भुजः ।
दक्षिणो यं समाश्रित्य न बिभेमि सुरासुरान् ॥७॥
7. idānīṃ khalvahaṃ nāsmi yasya me patito bhujaḥ ,
dakṣiṇo yaṃ samāśritya na bibhemi surāsurān.
7. idānīm khalu aham na asmi yasya me patitaḥ bhujaḥ
dakṣiṇaḥ yam samāśritya na bibhemi surāsurān
7. idānīm khalu aham na asmi yasya me dakṣiṇaḥ bhujaḥ
patitaḥ yam samāśritya na bibhemi surāsurān
7. Now, indeed, I am nothing, for my right arm has fallen – that arm upon which I relied, fearing neither gods nor demons.
कथमेवंविधो वीरो देवदानवदर्पहा ।
कालाग्निप्रतिमो ह्यद्य राघवेण रणे हतः ॥८॥
8. kathamevaṃvidho vīro devadānavadarpahā ,
kālāgnipratimo hyadya rāghaveṇa raṇe hataḥ.
8. katham evaṃvidhaḥ vīraḥ deva-dānava-darpa-hā
kālāgni-pratimaḥ hi adya rāghaveṇa raṇe hataḥ
8. katham evaṃvidhaḥ deva-dānava-darpa-hā
kālāgni-pratimaḥ vīraḥ hi adya rāghaveṇa raṇe hataḥ
8. How is it that such a hero, who shattered the pride of gods and demons and was like the fire of universal dissolution (kālāgni), has today been killed in battle by Rāghava (Rāma)?
यस्य ते वज्रनिष्पेषो न कुर्याद्व्यसनं सदा ।
स कथं रामबाणार्तः प्रसुप्तो ऽसि महीतले ॥९॥
9. yasya te vajraniṣpeṣo na kuryādvyasanaṃ sadā ,
sa kathaṃ rāmabāṇārtaḥ prasupto'si mahītale.
9. yasya te vajra-niṣpeṣaḥ na kuryāt vyasanam sadā
saḥ katham rāma-bāṇa-ārtaḥ prasuptaḥ asi mahī-tale
9. yasya te vajra-niṣpeṣaḥ sadā vyasanam na kuryāt
saḥ rāma-bāṇa-ārtaḥ katham mahī-tale prasuptaḥ asi
9. How is it that you, whom even the crushing blow of a thunderbolt could never harm, are now lying asleep on the ground, afflicted by Rāma's arrows?
एते देवगणाः सार्धमृषिभिर्गगने स्थिताः ।
निहतं त्वां रणे दृष्ट्वा निनदन्ति प्रहर्षिताः ॥१०॥
10. ete devagaṇāḥ sārdhamṛṣibhirgagane sthitāḥ ,
nihataṃ tvāṃ raṇe dṛṣṭvā ninadanti praharṣitāḥ.
10. ete devagaṇāḥ sārdham ṛṣibhiḥ gagane sthitāḥ
nihatam tvām raṇe dṛṣṭvā ninadanti praharṣitāḥ
10. These hosts of gods, situated in the sky along with the sages, are shouting joyfully, greatly delighted at seeing you slain in battle.
ध्रुवमद्यैव संहृष्टा लब्धलक्ष्याः प्लवंगमाः ।
आरोक्ष्यन्तीह दुर्गाणि लङ्काद्वाराणि सर्वशः ॥११॥
11. dhruvamadyaiva saṃhṛṣṭā labdhalakṣyāḥ plavaṃgamāḥ ,
ārokṣyantīha durgāṇi laṅkādvārāṇi sarvaśaḥ.
11. dhruvam adya eva saṃhṛṣṭāḥ labdhalakṣyāḥ plavaṃgamāḥ
ārokṣyanti iha durgāṇi laṅkādvārāṇi sarvaśaḥ
11. Certainly, today itself, the joyful monkeys, having achieved their objective, will ascend all the fortified gates of Lanka here.
राज्येन नास्ति मे कार्यं किं करिष्यामि सीतया ।
कुम्भकर्णविहीनस्य जीविते नास्ति मे रतिः ॥१२॥
12. rājyena nāsti me kāryaṃ kiṃ kariṣyāmi sītayā ,
kumbhakarṇavihīnasya jīvite nāsti me ratiḥ.
12. rājyena na asti me kāryam kim kariṣyāmi sītayā
kumbhakarṇavihīnasya jīvite na asti me ratiḥ
12. I have no use for a kingdom. What will I do with Sītā? For me, without Kumbhakarṇa, there is no joy in life.
यद्यहं भ्रातृहन्तारं न हन्मि युधि राघवम् ।
ननु मे मरणं श्रेयो न चेदं व्यर्थजीवितम् ॥१३॥
13. yadyahaṃ bhrātṛhantāraṃ na hanmi yudhi rāghavam ,
nanu me maraṇaṃ śreyo na cedaṃ vyarthajīvitam.
13. yadi aham bhrātṛhantāram na hanmi yudhi rāghavam
nanu me maraṇam śreyaḥ na ca idam vyarthajīvitam
13. If I do not kill Rāghava, the slayer of my brother, in battle, then surely death is preferable for me, and not this useless life.
अद्यैव तं गमिष्यामि देशं यत्रानुजो मम ।
न हि भ्रातॄन् समुत्सृज्य क्षणं जीवितुमुत्सहे ॥१४॥
14. adyaiva taṃ gamiṣyāmi deśaṃ yatrānujo mama ,
na hi bhrātṝn samutsṛjya kṣaṇaṃ jīvitumutsahe.
14. adyā eva tam gamiṣyāmi deśam yatra anujaḥ mama
| na hi bhrātṝn samutsṛjya kṣaṇam jīvitum utsahe
14. adyā eva tam deśam gamiṣyāmi yatra mama anujaḥ
hi bhrātṝn samutsṛjya kṣaṇam jīvitum na utsahe
14. Today itself I shall go to that land where my younger brother is. Indeed, I cannot bear to live even for a moment after having abandoned my brothers.
देवा हि मां हसिष्यन्ति दृष्ट्वा पूर्वापकारिणम् ।
कथमिन्द्रं जयिष्यामि कुम्भकर्णहते त्वयि ॥१५॥
15. devā hi māṃ hasiṣyanti dṛṣṭvā pūrvāpakāriṇam ,
kathamindraṃ jayiṣyāmi kumbhakarṇahate tvayi.
15. devā hi mām hasiṣyanti dṛṣṭvā pūrvāpakāriṇam |
katham indram jayiṣyāmi kumbhakarṇahate tvayi
15. hi devā mām pūrvāpakāriṇam dṛṣṭvā hasiṣyanti
tvayi kumbhakarṇahate indram katham jayiṣyāmi
15. Indeed, the gods will laugh at me when they see me, a former wrongdoer. How shall I conquer Indra when you, Kumbhakarṇa, are slain?
तदिदं मामनुप्राप्तं विभीषणवचः शुभम् ।
यदज्ञानान्मया तस्य न गृहीतं महात्मनः ॥१६॥
16. tadidaṃ māmanuprāptaṃ vibhīṣaṇavacaḥ śubham ,
yadajñānānmayā tasya na gṛhītaṃ mahātmanaḥ.
16. tad idam mām anuprāptam vibhīṣaṇavacaḥ śubham
| yat ajñānāt mayā tasya na gṛhītam mahātmanaḥ
16. idam śubham vibhīṣaṇavacaḥ tat mām anuprāptam
yat mayā ajñānāt tasya mahātmanaḥ na gṛhītam
16. This auspicious counsel of Vibhīṣaṇa has now reached me, which, due to ignorance, I did not accept from that great soul (mahātman).
विभीषणवचो यावत् कुम्भकर्णप्रहस्तयोः ।
विनाशो ऽयं समुत्पन्नो मां व्रीडयति दारुणः ॥१७॥
17. vibhīṣaṇavaco yāvat kumbhakarṇaprahastayoḥ ,
vināśo'yaṃ samutpanno māṃ vrīḍayati dāruṇaḥ.
17. vibhīṣaṇavacaḥ yāvat kumbhakarṇaprahastayoḥ |
vināśaḥ ayam samutpannaḥ mām vrīḍayati dāruṇaḥ
17. yāvat kumbhakarṇaprahastayoḥ vibhīṣaṇavacaḥ
ayam dāruṇaḥ vināśaḥ samutpannaḥ mām vrīḍayati
17. Even though there was Vibhīṣaṇa's counsel concerning Kumbhakarṇa and Prahasta, this terrible destruction has arisen, and it intensely shames me.
तस्यायं कर्मणः प्रातो विपाको मम शोकदः ।
यन्मया धार्मिकः श्रीमान् स निरस्तो विभीषणः ॥१८॥
18. tasyāyaṃ karmaṇaḥ prāto vipāko mama śokadaḥ ,
yanmayā dhārmikaḥ śrīmān sa nirasto vibhīṣaṇaḥ.
18. tasya ayam karmaṇaḥ prāptaḥ vipākaḥ mama śokadaḥ
yat mayā dhārmikaḥ śrīmān saḥ nirastaḥ vibhīṣaṇaḥ
18. tasya karmaṇaḥ ayam mama śokadaḥ vipākaḥ prāptaḥ
yat mayā saḥ dhārmikaḥ śrīmān vibhīṣaṇaḥ nirastaḥ
18. This sorrowful consequence of that deed has come upon me, because I rejected the righteous and glorious Vibhīṣaṇa.
इति बहुविधमाकुलान्तरात्मा कृपणमतीव विलप्य कुम्भकर्णम् ।
न्यपतदथ दशाननो भृशार्तस्तमनुजमिन्द्ररिपुं हतं विदित्वा ॥१९॥
19. iti bahuvidhamākulāntarātmā kṛpaṇamatīva vilapya kumbhakarṇam ,
nyapatadatha daśānano bhṛśārtastamanujamindraripuṃ hataṃ viditvā.
19. iti bahuvidham ākula antarātmā
kṛpaṇam atīva vilapya kumbhakarṇam ni
apatat atha daśānanaḥ bhṛśa ārtaḥ
tam anujam indra ripum hatam viditvā
19. iti bahuvidham ākula antarātmā
kṛpaṇam atīva kumbhakarṇam vilapya atha
bhṛśa ārtaḥ daśānanaḥ tam indra
ripum anujam hatam viditvā ni apatat
19. Having thus lamented in many ways, with his inner self agitated and grieving excessively for Kumbhakarṇa, Rāvaṇa, intensely distressed, then fell down, knowing that his younger brother, the enemy of Indra, had been killed.