Skip to content
אתר זה לא תומך בגרסאות ישנות של אינטרנט אקספלורר
מומלץ להשתמש בדפדפן גוגל כרום או פיירפוקס מוזילה
(או באינטרנט אקספלורר / edge עדכני)
Enjoy Learning Sanskrit tips, tools, resources and more...

योगवासिष्ठः       yogavāsiṣṭhaḥ - book-6, chapter-95

Use the following checkboxes to set the display options for this chapter (You can also control the display of each verse separately):
what would you like to see in each verse:
शिखिध्वज उवाच ।
आब्रह्मस्तम्बपर्यन्तं यद्ययं भासते भ्रमः ।
अर्थक्रियासमर्थश्च तत्कथं दुःखकारणम् ॥ १ ॥
śikhidhvaja uvāca ,
ābrahmastambaparyantaṃ yadyayaṃ bhāsate bhramaḥ ,
arthakriyāsamarthaśca tatkathaṃ duḥkhakāraṇam 1
1. śikhidhvajaḥ uvāca .
ābrahmastambaparyantam yat ayam bhāsate bhramaḥ .
arthakriyāsamarthaḥ ca tat katham duḥkhakāraṇam
1. śikhidhvajaḥ uvāca .
yat ayam bhramaḥ ābrahmastambaparyantam bhāsate ca arthakriyāsamarthaḥ tat katham duḥkhakāraṇam
1. Śikhidhvaja said: "If this delusion (bhramaḥ), extending from Brahmā down to a blade of grass, appears to be real and is capable of accomplishing practical actions, then how can it be a cause of suffering?"
कुम्भ उवाच ।
एवं जगद्भ्रमस्यास्य भावनं तावदाततम् ।
शिलीभूतस्य शीतेन सलिलस्येव रूक्षता ॥ २ ॥
kumbha uvāca ,
evaṃ jagadbhramasyāsya bhāvanaṃ tāvadātatam ,
śilībhūtasya śītena salilasyeva rūkṣatā 2
2. kumbhaḥ uvāca .
evam jagatbhramasya asya bhāvanam tāvat ātatam .
śilībhūtasya śītena salilasya iva rūkṣatā
2. kumbhaḥ uvāca .
evam asya jagatbhramasya bhāvanam tāvat ātatam śītena śilībhūtasya salilasya rūkṣatā iva
2. Kumbha said: "Indeed, the conception (bhāvana) of this worldly delusion (bhramaḥ) is so deeply entrenched, much like the rigidity of water that has been solidified by cold."
अज्ञानं शिथिलीभूतमेवं नष्टं विदुर्बुधाः ।
न नाशेन विनोदेति पूर्वसंस्थानविच्युतिः ॥ ३ ॥
ajñānaṃ śithilībhūtamevaṃ naṣṭaṃ vidurbudhāḥ ,
na nāśena vinodeti pūrvasaṃsthānavicyutiḥ 3
3. ajñānam śithilībhūtam evam naṣṭam viduḥ budhāḥ .
na nāśena vinā ut eti pūrvasaṃsthānavicyutiḥ
3. budhāḥ evam śithilībhūtam ajñānam naṣṭam viduḥ .
nāśena vinā pūrvasaṃsthānavicyutiḥ na ut eti
3. The wise understand that ignorance (ajñāna), thus weakened, is considered destroyed. For, a deviation from its former state does not arise without this destruction.
तनुत्वं सर्वबोधस्य यत्तदेव हि कारणम् ।
सर्गोपशमसंपत्तौ प्रतिपन्ने परे पदे ॥ ४ ॥
tanutvaṃ sarvabodhasya yattadeva hi kāraṇam ,
sargopaśamasaṃpattau pratipanne pare pade 4
4. tanutvam sarvabodhasya yat tat eva hi kāraṇam .
sargopaśamasampattau pratipanne pare pade
4. yat sarvabodhasya tanutvam tat eva hi kāraṇam
pare pade pratipanne sargopaśamasampattau
4. When the supreme state (para pada) is realized, resulting in the attainment of the cessation of creation (sargopaśama), it is precisely the attenuation of all worldly perception (sarvabodha) that is the cause.
तानवं दृश्यते यस्य तस्यानुक्रमतः स्वयम् ।
पूर्वसंस्थानविगमात्प्रशमोऽप्युपपद्यते ॥ ५ ॥
tānavaṃ dṛśyate yasya tasyānukramataḥ svayam ,
pūrvasaṃsthānavigamātpraśamo'pyupapadyate 5
5. tānavaṃ dṛśyate yasya tasya anukramataḥ svayam
| pūrvasaṃsthānavigamāt praśamaḥ api upapadyate
5. yasya tānavaṃ dṛśyate,
tasya pūrvasaṃsthānavigamāt anukramataḥ svayam api praśamaḥ upapadyate
5. When its subtle nature (tānava) is perceived, then, in due course, of its own accord, a state of tranquility (praśama) also arises from the dissolution of its previous form.
अनेनैव क्रमेणैवं त्वमादिपुरुषो नृपः ।
भ्रमाकारोदयं विद्धि मृगतृष्णाम्बुवत्स्थितम् ॥ ६ ॥
anenaiva krameṇaivaṃ tvamādipuruṣo nṛpaḥ ,
bhramākārodayaṃ viddhi mṛgatṛṣṇāmbuvatsthitam 6
6. anena eva kramena evam tvam ādipurūṣaḥ nṛpaḥ |
bhramākārodayam viddhi mṛgatṛṣṇāmbuvat sthitam
6. Nṛpa,
anena eva krameṇa evaṃ tvam ādipurūṣaḥ bhramākārodayam mṛgatṛṣṇāmbuvat sthitam viddhi.
6. O King, by this very sequence, you, the primeval person (ādipurūṣa), should understand the appearance of illusory forms (bhramākārodaya) to be situated like water in a mirage (mṛgatṛṣṇāmbu).
एषा पितामहाभावेऽप्यसती भूतसंततिः ।
न कदाचन तत्सिद्धं यदसिद्धेन साध्यते ॥ ७ ॥
eṣā pitāmahābhāve'pyasatī bhūtasaṃtatiḥ ,
na kadācana tatsiddhaṃ yadasiddhena sādhyate 7
7. eṣā pitāmahābhāve api asatī bhūtasaṃtatiḥ | na
kadācana tat siddham yat asiddhena sādhyate
7. Eṣā bhūtasaṃtatiḥ pitāmahābhāve api asatī.
Yad asiddhena sādhyate,
tat kadācana na siddham.
7. Even in the absence of Brahmā (pitāmaha), this lineage of beings (bhūtasaṃtatiḥ) is unreal. That which is accomplished by the non-existent can never truly be achieved.
अयं भूतोपलम्भो हि मृगतृष्णाम्ब्विवोदितः ।
विचाराद्विलयं याति शुक्तौ रजतधीरिव ॥ ८ ॥
ayaṃ bhūtopalambho hi mṛgatṛṣṇāmbvivoditaḥ ,
vicārādvilayaṃ yāti śuktau rajatadhīriva 8
8. ayam bhūtopalambhaḥ hi mṛgatṛṣṇāmbu iva uditaḥ
| vicārāt vilayam yāti śuktau rajatadhīḥ iva
8. Ayam bhūtopalambhaḥ hi mṛgatṛṣṇāmbu iva uditaḥ.
Vicārāt (saḥ) śuktau rajatadhīḥ iva vilayam yāti.
8. This perception of reality (bhūtopalambhaḥ), indeed, arises like water in a mirage (mṛgatṛṣṇāmbu iva uditaḥ). Through proper inquiry (vicāra), it dissolves, just like the illusion of silver in a conch shell (śuktau rajatadhīḥ iva).
कारणाभावतः कार्यमभूत्वा भवतीति यत् ।
मिथ्याज्ञानादृते तस्य न रूपमुपपद्यते ॥ ९ ॥
kāraṇābhāvataḥ kāryamabhūtvā bhavatīti yat ,
mithyājñānādṛte tasya na rūpamupapadyate 9
9. kāraṇābhāvataḥ kāryam abhūtvā bhavati iti yat
mithyājñānāt ṛte tasya na rūpam upapadyate
9. yat kāryam kāraṇābhāvataḥ abhūtvā bhavati iti
tasya rūpam mithyājñānāt ṛte na upapadyate
9. The idea that an effect can come into being without a cause, without having existed previously, is a notion whose true nature (rūpam) cannot be established (upapadyate) except through false knowledge (mithyājñāna).
मिथ्यादृष्टिप्रेक्षितं तु न कदाचन विद्यते ।
मृगतृष्णाम्भसा केन घटकाः परिपूरिताः ॥ १० ॥
mithyādṛṣṭiprekṣitaṃ tu na kadācana vidyate ,
mṛgatṛṣṇāmbhasā kena ghaṭakāḥ paripūritāḥ 10
10. mithyādṛṣṭi prekṣitam tu na kadācana vidyate
mṛgatṛṣṇāmbhasā kena ghaṭakāḥ paripūritāḥ
10. tu mithyādṛṣṭi prekṣitam kadācana na vidyate
kena mṛgatṛṣṇāmbhasā ghaṭakāḥ paripūritāḥ
10. Indeed, what is perceived by false vision (mithyādṛṣṭi) never truly exists. By what water from a mirage have pitchers ever been completely filled?
शिखिध्वज उवाच ।
स्रष्टुराद्यस्य परमं ब्रह्म कस्मान्न कारणम् ।
अनन्तमजमव्यक्तमम्बरं शान्तमच्युतम् ॥ १२ ॥
śikhidhvaja uvāca ,
sraṣṭurādyasya paramaṃ brahma kasmānna kāraṇam ,
anantamajamavyaktamambaraṃ śāntamacyutam 12
12. śikhidhvajaḥ uvāca sraṣṭuḥ ādyasya paramam brahma kasmāt
na kāraṇam anantam ajam avyaktam ambaram śāntam acyutam
12. śikhidhvajaḥ uvāca kasmāt paramam
brahma ādyasya sraṣṭuḥ
kāraṇam na (tat hi) anantam ajam
avyaktam ambaram śāntam acyutam
12. Shikhidhvaja said: Why is the supreme (brahman) not the cause of the primordial creator? (For it is described as) infinite, unborn, unmanifest, all-pervading (like space), peaceful, and infallible.
अकर्तृकर्मकरणमकारणमबीजकम् ।
अप्रतर्क्यमविज्ञेयं ब्रह्म कर्तृ कथं भवेत् ॥ १३ ॥
akartṛkarmakaraṇamakāraṇamabījakam ,
apratarkyamavijñeyaṃ brahma kartṛ kathaṃ bhavet 13
13. akartṛ akarma akaraṇam akāraṇam abījakam
apratarkyam avijñeyam brahma kartṛ katham bhavet
13. akartṛ akarma akaraṇam akāraṇam abījakam
apratarkyam avijñeyam brahma kartṛ katham bhavet
13. How can the (brahman) be a doer, when it is without an agent, without action, without instruments, without cause, without origin (seed), unthinkable, and unknowable?
अकारणत्वात्कार्यत्वरहितं तज्जगद्भवेत् ।
अद्वैतैक्यमनाद्यन्तं तदाद्यमुपलम्भनम् ॥ १४ ॥
akāraṇatvātkāryatvarahitaṃ tajjagadbhavet ,
advaitaikyamanādyantaṃ tadādyamupalambhanam 14
14. akāraṇatvāt kāryatvarahitam tat jagat bhavet
advaitaikyam anādyantam tat ādyam upalambhanam
14. akāraṇatvāt tat jagat kāryatvarahitam bhavet
anādyantam advaitaikyam tat ādyam upalambhanam
14. Since it is causeless, this world (jagat) would be devoid of the nature of an effect. That non-dual unity (advaita), without beginning or end, is the primordial apprehension.
अप्रतर्क्यमविज्ञेयं यच्छिवं शान्तमव्ययम् ।
तत्कथं कस्य केनैव कर्तृ भोक्तृ कदा भवेत् ॥ १५ ॥
apratarkyamavijñeyaṃ yacchivaṃ śāntamavyayam ,
tatkathaṃ kasya kenaiva kartṛ bhoktṛ kadā bhavet 15
15. apratarkyam avijñeyam yat śivam śāntam avyayam
tat katham kasya kena eva kartṛ bhoktṛ kadā bhavet
15. yat apratarkyam avijñeyam śivam śāntam avyayam
tat katham kasya kena eva kartṛ bhoktṛ kadā bhavet
15. How could that which is inconceivable, unknowable, blissful, peaceful, and imperishable be a doer or an enjoyer, and for whom, by whom, or when could it be so?
अतो नेदं कृतं किंचिज्जगदादि न विद्यते ।
न कर्तासि न भोक्तासि सर्वं शान्तमजं शिवम् ॥ १६ ॥
ato nedaṃ kṛtaṃ kiṃcijjagadādi na vidyate ,
na kartāsi na bhoktāsi sarvaṃ śāntamajaṃ śivam 16
16. ataḥ na idam kṛtam kiñcit jagat ādi na vidyate na
kartā asi na bhoktā asi sarvam śāntam ajam śivam
16. ataḥ idam kiñcit na kṛtam jagat ādi na vidyate na
kartā asi na bhoktā asi sarvam śāntam ajam śivam
16. Therefore, nothing of this is created, and the world's origin does not exist. You are neither a doer nor an enjoyer; everything is peaceful, unborn, and blissful.
कारणाभावतः कार्यं न कस्यचिदिदं जगत् ।
अकारणत्वात्कार्यत्वं भ्रमाद्विद्धि त्विदं जगत् ॥ १७ ॥
kāraṇābhāvataḥ kāryaṃ na kasyacididaṃ jagat ,
akāraṇatvātkāryatvaṃ bhramādviddhi tvidaṃ jagat 17
17. kāraṇābhāvataḥ kāryam na kasyacit idam jagat
akāraṇatvāt kāryatvam bhramāt viddhi tvam idam jagat
17. kāraṇābhāvataḥ idam jagat kasyacit kāryam na
akāraṇatvāt idam jagat kāryatvam bhramāt viddhi tvam
17. Due to the absence of a cause, this world (jagat) is not the effect of anything. Understand that this world (jagat), being causeless, appears to have the nature of an effect only due to delusion.
अकार्यत्वाच्च नास्त्येतत्सर्ग इत्थं न विद्यते ।
यदा न कस्यचित्कार्यं कारणस्य जगत्तदा ॥ १८ ॥
akāryatvācca nāstyetatsarga itthaṃ na vidyate ,
yadā na kasyacitkāryaṃ kāraṇasya jagattadā 18
18. akāryatvāt ca na asti etat sargaḥ ittham na vidyate
yadā na kasyacit kāryam kāraṇasya jagat tadā
18. etat sargaḥ akāryatvāt ca na asti ittham na vidyate.
yadā kasyacit kāraṇasya kāryam na tadā jagat
18. And because this (apparent) creation (sarga) is not an effect (akārya), it does not truly exist; thus, it is not perceived in this manner. When there is no effect (kārya) of any cause, then the world (jagat) [itself does not exist].
पदार्थाभावसंसिद्धिस्तत्सिद्धौ कस्य वेदनम् ।
एवं तु वेदनाभावे नास्त्यहंत्वस्य कारणम् ॥ १९ ॥
padārthābhāvasaṃsiddhistatsiddhau kasya vedanam ,
evaṃ tu vedanābhāve nāstyahaṃtvasya kāraṇam 19
19. padārthābhāvasaṃsiddhiḥ tat siddhau kasya vedanam
evam tu vedanābhāve na asti ahaṃtvasya kāraṇam
19. padārthābhāvasaṃsiddhiḥ tat siddhau kasya vedanam.
evam tu vedanābhāve ahaṃtvasya kāraṇam na asti.
19. When the non-existence of objects (padārtha) is firmly established, then whose cognition (vedanam) can there be upon its establishment? Thus, however, in the absence of cognition, there is no cause for the sense of 'I'-ness (ahaṅkāra) to exist.
अतः शुद्धो विमुक्तोऽसि कैवोक्तिर्बन्धमोक्षयोः ।
शिखिध्वज उवाच ।
बुद्धोऽस्मि भगवन्युक्तियुक्तमुक्तं त्वयोत्तमम् ॥ २० ॥
ataḥ śuddho vimukto'si kaivoktirbandhamokṣayoḥ ,
śikhidhvaja uvāca ,
buddho'smi bhagavanyuktiyuktamuktaṃ tvayottamam 20
20. ataḥ śuddhaḥ vimuktaḥ asi kā eva
uktiḥ bandhamokṣayoḥ śikhidhvajaḥ
uvāca buddhaḥ asmi bhagavan
yuktiyuktam uktam tvayā uttamam
20. ataḥ śuddhaḥ vimuktaḥ asi.
bandhamokṣayoḥ kā eva uktiḥ.
śikhidhvajaḥ uvāca.
bhagavan buddhaḥ asmi.
tvayā yuktiyuktam uttamam uktam.
20. Therefore, you are pure and liberated. What further talk can there be of bondage and liberation (mokṣa)? Shikhidhvaja said: 'O Lord, I am enlightened! What you have spoken is excellent and logical.'
कारणाभावतः कर्तृ नेदं ब्रह्मेति वेद्म्यहम् ।
कर्त्रभावाज्जगन्नास्ति तेन नास्ति पदार्थदृक् ॥ २१ ॥
kāraṇābhāvataḥ kartṛ nedaṃ brahmeti vedmyaham ,
kartrabhāvājjagannāsti tena nāsti padārthadṛk 21
21. kāraṇābhāvataḥ kartṛ na idam brahma iti vedmi aham
kartrabhāvāt jagat na asti tena na asti padārthadṛk
21. aham vedmi iti kāraṇābhāvataḥ idam brahma kartṛ na.
kartrabhāvāt jagat na asti.
tena padārthadṛk na asti.
21. I understand that due to the absence of a (separate) cause, this (ultimate reality), the Brahman, is not a creator. From the absence of a creator, the world (jagat) does not exist. Therefore, there is no perception of objects (padārtha).
नातश्चित्तादि तद्बीजं नातोऽहंतादि किंचन ।
एवंस्थिते विशुद्धोऽस्मि विबुद्धोस्मि शिवोस्मि वा ॥ २२ ॥
nātaścittādi tadbījaṃ nāto'haṃtādi kiṃcana ,
evaṃsthite viśuddho'smi vibuddhosmi śivosmi vā 22
22. na ataḥ cittādi tat bījam na ataḥ ahaṃtādi kiṃcana evam
sthite viśuddhaḥ asmi vibuddhaḥ asmi śivaḥ asmi vā
22. cittādi tat bījam na ataḥ ahaṃtādi kiṃcana na ataḥ evam
sthite asmi viśuddhaḥ asmi vibuddhaḥ vā asmi śivaḥ
22. Neither is the mind (citta) and its origins from this (ultimate reality), nor is the ego (ahaṅtā) or anything else from this. When established in this way, I am pure; I am enlightened; indeed, I am auspicious (Śiva).
नमो मह्यं परं चेत्यं न किंचिदिति बोधितः ।
पदार्थवेदनादित्थमसदेवावभासते ।
अहमाद्यन्तमेतेन शान्तमासे खकोशवत् ॥ २३ ॥
namo mahyaṃ paraṃ cetyaṃ na kiṃciditi bodhitaḥ ,
padārthavedanāditthamasadevāvabhāsate ,
ahamādyantametena śāntamāse khakośavat 23
23. namaḥ mahyam param ca ityam na kiṃcit
iti bodhitaḥ padārtha-vedanāt
ittham asat eva avabhāsate aham
ādyantam etena śāntam āse kha-kośavat
23. namaḥ mahyam iti bodhitaḥ yat param
cetyam na kiṃcit padārtha-vedanāt
ittham asat eva avabhāsate etena
aham ādyantam śāntam kha-kośavat āse
23. Homage to myself, having been instructed that the supreme object of knowledge (cetya) is, in truth, nothing whatsoever. Because of the perception of objects (padārtha), the world thus appears as unreal (asat). By this realization, I, timeless and complete, remain in a state of peace, like the space (kha) within a vessel.
जगत्पदार्थप्रविभागदृष्टिः सदेशदिक्कालकलाक्रियौघा ।
अहो तु कालेन चिरेण शान्ता ब्रह्मैव शान्तं स्थितमव्ययात्म ॥ २४ ॥
jagatpadārthapravibhāgadṛṣṭiḥ sadeśadikkālakalākriyaughā ,
aho tu kālena cireṇa śāntā brahmaiva śāntaṃ sthitamavyayātma 24
24. jagat-padārtha-pravibhāga-dṛṣṭiḥ
sa-deśa-dik-kāla-kalā-kriyā-oghā
aho tu kālena cireṇa śāntā brahma
eva śāntam sthitam avyaya-ātma
24. aho tu jagat-padārtha-pravibhāga-dṛṣṭiḥ
sa-deśa-dik-kāla-kalā-kriyā-oghā
kālena cireṇa śāntā brahma
eva śāntam avyaya-ātma sthitam
24. Ah, indeed, the perception (dṛṣṭi) of divisions among the objects (padārtha) of the world (jagat) - which comprises countless aspects of space, direction, time, parts, and actions - has, after a long period, finally ceased! Only Brahman remains, tranquil and abiding as the imperishable (avyaya) Self (ātman).
शाम्यामि निर्वामि परिस्थितोऽस्मि न यामि नोदेमि न चास्तमेमि ।
तिष्ठामि तिष्ठ स्वयथास्थितात्मा शिवं शुभं पावनमौनमस्मि ॥ २५ ॥
śāmyāmi nirvāmi paristhito'smi na yāmi nodemi na cāstamemi ,
tiṣṭhāmi tiṣṭha svayathāsthitātmā śivaṃ śubhaṃ pāvanamaunamasmi 25
25. śāmyāmi nirvāmi paristhitaḥ asmi
na yāmi na udemi na ca astam emi
tiṣṭhāmi tiṣṭha sva-yathā-sthita-ātma
śivam śubham pāvana-maunam asmi
25. asmi śāmyāmi asmi nirvāmi asmi paristhitaḥ
na yāmi na udemi ca na astam emi
tiṣṭhāmi tiṣṭha aham sva-yathā-sthita-ātma
asmi śivam śubham pāvana-maunam
25. I attain tranquility; I achieve cessation (nirvāṇa); I am omnipresent. I do not come, nor do I rise, nor do I set. I remain - firmly remain - as the Self (ātman) established in its true, inherent nature. I am auspicious (Śiva), pure, and holy silence.