योगवासिष्ठः
yogavāsiṣṭhaḥ
-
book-3, chapter-1
वाग्भाभिर्ब्रह्मविद्ब्रह्म भाति स्वप्न इवात्मनि ।
यदिदंतत्स्वशब्दोत्थैर्यो यद्वेत्ति स वेत्ति तत् ॥ १ ॥
यदिदंतत्स्वशब्दोत्थैर्यो यद्वेत्ति स वेत्ति तत् ॥ १ ॥
vāgbhābhirbrahmavidbrahma bhāti svapna ivātmani ,
yadidaṃtatsvaśabdotthairyo yadvetti sa vetti tat 1
yadidaṃtatsvaśabdotthairyo yadvetti sa vetti tat 1
1.
vāk-bhābhiḥ brahma-vit brahma bhāti svapne iva ātmani yat
idam tat sva-śabda-utthaiḥ yaḥ yat vetti saḥ vetti tat
idam tat sva-śabda-utthaiḥ yaḥ yat vetti saḥ vetti tat
1.
vāk-bhābhiḥ brahma-vit brahma ātmani svapne iva bhāti.
yaḥ yat idam tat sva-śabda-utthaiḥ vetti,
saḥ tat vetti.
yaḥ yat idam tat sva-śabda-utthaiḥ vetti,
saḥ tat vetti.
1.
The knower of Brahman (brahmavit), through expressions of speech, perceives Brahman (brahman) in the self (ātman) as if in a dream. Whoever comprehends what 'this' (the manifest) and 'that' (the transcendent) truly signify, through words describing their intrinsic nature, he indeed knows that ultimate truth.
न्यायेनानेन लोकेऽस्मिन्सर्गे ब्रह्माम्बरे सति ।
किमिदं कस्य कुत्रेति चोद्यमूचे निराकृतम् ॥ २ ॥
किमिदं कस्य कुत्रेति चोद्यमूचे निराकृतम् ॥ २ ॥
nyāyenānena loke'sminsarge brahmāmbare sati ,
kimidaṃ kasya kutreti codyamūce nirākṛtam 2
kimidaṃ kasya kutreti codyamūce nirākṛtam 2
2.
nyāyena anena loke asmin sarge brahma-ambare sati
kim idam kasya kutra iti codyam ūce nirākṛtam
kim idam kasya kutra iti codyam ūce nirākṛtam
2.
anena nyāyena asmin loke sarge brahma-ambare sati,
"kim idam? kasya? kutra?" iti codyam nirākṛtam ūce.
"kim idam? kasya? kutra?" iti codyam nirākṛtam ūce.
2.
By this principle, when Brahman (brahman) exists as the all-encompassing space in this created world, the questions 'What is this?', 'Whose is it?', and 'Where is it?' are declared to be refuted.
अहं तावद्यथाज्ञानं यथावस्तु यथाक्रमम् ।
यथास्वभावं तत्सर्वं वच्मीदं श्रूयतां बुध ॥ ३ ॥
यथास्वभावं तत्सर्वं वच्मीदं श्रूयतां बुध ॥ ३ ॥
ahaṃ tāvadyathājñānaṃ yathāvastu yathākramam ,
yathāsvabhāvaṃ tatsarvaṃ vacmīdaṃ śrūyatāṃ budha 3
yathāsvabhāvaṃ tatsarvaṃ vacmīdaṃ śrūyatāṃ budha 3
3.
aham tāvat yathājñānaṃ yathāvastu yathākramam
yathāsvabhāvaṃ tat sarvaṃ vacmi idaṃ śrūyatām budha
yathāsvabhāvaṃ tat sarvaṃ vacmi idaṃ śrūyatām budha
3.
budha idaṃ śrūyatām aham tāvat yathājñānaṃ yathāvastu
yathākramam yathāsvabhāvaṃ tat sarvaṃ vacmi
yathākramam yathāsvabhāvaṃ tat sarvaṃ vacmi
3.
O wise one, listen to this now. I will explain all of that - according to my knowledge, as it truly is, in due order, and in accordance with its intrinsic nature (svabhāva).
स्वप्नवत्पश्यति जगच्चिन्नभोदेहवित्स्वयम् ।
स्वप्नसंसारदृष्टान्त एवाहं त्वं समन्वितम् ॥ ४ ॥
स्वप्नसंसारदृष्टान्त एवाहं त्वं समन्वितम् ॥ ४ ॥
svapnavatpaśyati jagaccinnabhodehavitsvayam ,
svapnasaṃsāradṛṣṭānta evāhaṃ tvaṃ samanvitam 4
svapnasaṃsāradṛṣṭānta evāhaṃ tvaṃ samanvitam 4
4.
svapnavat paśyati jagat cit nabhaḥ dehavit svayam
svapnasaṃsāradṛṣṭāntaḥ eva aham tvam samanvitam
svapnasaṃsāradṛṣṭāntaḥ eva aham tvam samanvitam
4.
cit nabhaḥ dehavit svayam jagat svapnavat paśyati
aham tvam eva svapnasaṃsāradṛṣṭāntaḥ samanvitam
aham tvam eva svapnasaṃsāradṛṣṭāntaḥ samanvitam
4.
The self, which is the knower of the consciousness-space body, perceives the world as a dream. Indeed, I and you are also encompassed by this illustration of dream-like transmigratory existence (saṃsāra).
मुमुक्षुव्यवहारोक्तिमयात्प्रकरणात्परम् ।
अथोत्पत्तिप्रकरणं मयेदं परिकथ्यते ॥ ५ ॥
अथोत्पत्तिप्रकरणं मयेदं परिकथ्यते ॥ ५ ॥
mumukṣuvyavahāroktimayātprakaraṇātparam ,
athotpattiprakaraṇaṃ mayedaṃ parikathyate 5
athotpattiprakaraṇaṃ mayedaṃ parikathyate 5
5.
mumukṣuvyavahāroktimayāt prakaraṇāt param
atha utpattiprakaraṇaṃ mayā idaṃ parikathyate
atha utpattiprakaraṇaṃ mayā idaṃ parikathyate
5.
atha mumukṣuvyavahāroktimayāt prakaraṇāt
param mayā idaṃ utpattiprakaraṇaṃ parikathyate
param mayā idaṃ utpattiprakaraṇaṃ parikathyate
5.
Now, after the chapter dedicated to the discourse on the conduct of a seeker of liberation (mokṣa), this chapter on 'Origin' (Utpatti-prakaraṇa) is being narrated by me.
बन्धोऽयं दृश्यसद्भावाद्दृश्याभावेन बन्धनम् ।
न संभवति दृश्यं तु यथेदं तच्छ्रणु क्रमात् ॥ ६ ॥
न संभवति दृश्यं तु यथेदं तच्छ्रणु क्रमात् ॥ ६ ॥
bandho'yaṃ dṛśyasadbhāvāddṛśyābhāvena bandhanam ,
na saṃbhavati dṛśyaṃ tu yathedaṃ tacchraṇu kramāt 6
na saṃbhavati dṛśyaṃ tu yathedaṃ tacchraṇu kramāt 6
6.
bandhaḥ ayam dṛśyasabhāvāt dṛśyābhāvena bandhanam
na saṃbhavati dṛśyaṃ tu yathā idaṃ tat śṛṇu kramāt
na saṃbhavati dṛśyaṃ tu yathā idaṃ tat śṛṇu kramāt
6.
ayam bandhaḥ dṛśyasabhāvāt dṛśyābhāvena bandhanam
na saṃbhavati tu idaṃ dṛśyam yathā tat kramāt śṛṇu
na saṃbhavati tu idaṃ dṛśyam yathā tat kramāt śṛṇu
6.
This bondage (bandha) arises from the existence of the perceivable world. Without the perceivable, bondage is not possible. Now, listen in due order to how this perceivable world (dṛśya) truly is.
उत्पद्यते यो जगति स एव किल वर्धते ।
स एव मोक्षमाप्नोति स्वर्गं वा नरकं च वा ॥ ७ ॥
स एव मोक्षमाप्नोति स्वर्गं वा नरकं च वा ॥ ७ ॥
utpadyate yo jagati sa eva kila vardhate ,
sa eva mokṣamāpnoti svargaṃ vā narakaṃ ca vā 7
sa eva mokṣamāpnoti svargaṃ vā narakaṃ ca vā 7
7.
yaḥ utpadyate jagati saḥ eva kila vardhate
saḥ eva mokṣam āpnoti svargam vā narakam ca vā
saḥ eva mokṣam āpnoti svargam vā narakam ca vā
7.
yaḥ jagati utpadyate saḥ eva kila vardhate,
saḥ eva mokṣam vā svargam vā narakam ca āpnoti
saḥ eva mokṣam vā svargam vā narakam ca āpnoti
7.
Whoever is born into the world certainly grows. Such a one then attains either final liberation (mokṣa), heaven, or hell.
अतस्ते स्वावबोधार्थं तत्तावत्कथयाम्यहम् ।
उत्पत्तिः संसृतावेति पूर्वमेव हि यो यथा ॥ ८ ॥
उत्पत्तिः संसृतावेति पूर्वमेव हि यो यथा ॥ ८ ॥
ataste svāvabodhārthaṃ tattāvatkathayāmyaham ,
utpattiḥ saṃsṛtāveti pūrvameva hi yo yathā 8
utpattiḥ saṃsṛtāveti pūrvameva hi yo yathā 8
8.
ataḥ te sva-avabodha-artham tat tāvat kathayāmi
aham utpattiḥ saṃsṛtau eti pūrvam eva hi yaḥ yathā
aham utpattiḥ saṃsṛtau eti pūrvam eva hi yaḥ yathā
8.
ataḥ te sva-avabodha-artham tat tāvat aham kathayāmi,
yathā hi yaḥ pūrvam eva saṃsṛtau utpattiḥ eti
yathā hi yaḥ pūrvam eva saṃsṛtau utpattiḥ eti
8.
Therefore, for your self-understanding (sva-avabodha), I will explain to you how, just as before, birth arises in the cycle of transmigration (saṃsāra).
इदं प्रकरणार्थं त्वं संक्षेपाच्छृणु राघव ।
ततः संकथयिष्यामि विस्तरं ते यथेप्सितम् ॥ ९ ॥
ततः संकथयिष्यामि विस्तरं ते यथेप्सितम् ॥ ९ ॥
idaṃ prakaraṇārthaṃ tvaṃ saṃkṣepācchṛṇu rāghava ,
tataḥ saṃkathayiṣyāmi vistaraṃ te yathepsitam 9
tataḥ saṃkathayiṣyāmi vistaraṃ te yathepsitam 9
9.
idam prakaraṇa-artham tvam saṃkṣepāt śṛṇu rāghava
tataḥ saṃkathayiṣyāmi vistaram te yathā-īpsitam
tataḥ saṃkathayiṣyāmi vistaram te yathā-īpsitam
9.
rāghava,
tvam idam prakaraṇa-artham saṃkṣepāt śṛṇu.
tataḥ te yathā-īpsitam vistaram saṃkathayiṣyāmi
tvam idam prakaraṇa-artham saṃkṣepāt śṛṇu.
tataḥ te yathā-īpsitam vistaram saṃkathayiṣyāmi
9.
O Rāghava, listen to this subject matter of the section (prakaraṇa) briefly. After that, I will explain it to you in detail, as you desire.
यदिदं दृश्यते सर्वं जगत्स्थावरजंगमम् ।
तत्सुषुप्ताविव स्वप्नः कल्पान्ते प्रविनश्यति ॥ १० ॥
तत्सुषुप्ताविव स्वप्नः कल्पान्ते प्रविनश्यति ॥ १० ॥
yadidaṃ dṛśyate sarvaṃ jagatsthāvarajaṃgamam ,
tatsuṣuptāviva svapnaḥ kalpānte pravinaśyati 10
tatsuṣuptāviva svapnaḥ kalpānte pravinaśyati 10
10.
yat idam dṛśyate sarvam jagat sthāvara-jaṅgamam
tat suṣuptau iva svapnaḥ kalpa-ante pra-vinaśyati
tat suṣuptau iva svapnaḥ kalpa-ante pra-vinaśyati
10.
idam sarvam sthāvara-jaṅgamam jagat yat dṛśyate,
tat kalpa-ante suṣuptau svapnaḥ iva pra-vinaśyati
tat kalpa-ante suṣuptau svapnaḥ iva pra-vinaśyati
10.
All this world, consisting of both stationary and moving things, which is perceived, completely perishes at the end of a cosmic cycle (kalpa), just as a dream (is illusory) in the state of deep sleep.
ततः स्तिमितगम्भीरं न तेजो न तमस्ततम् ।
अनाख्यमनभिव्यक्तं सत्किंचिदवशिष्यते ॥ ११ ॥
अनाख्यमनभिव्यक्तं सत्किंचिदवशिष्यते ॥ ११ ॥
tataḥ stimitagambhīraṃ na tejo na tamastatam ,
anākhyamanabhivyaktaṃ satkiṃcidavaśiṣyate 11
anākhyamanabhivyaktaṃ satkiṃcidavaśiṣyate 11
11.
tataḥ stimitagambhīram na tejaḥ na tamaḥ tatam
anākhyam anabhivyaktam sat kiñcit avaśiṣyate
anākhyam anabhivyaktam sat kiñcit avaśiṣyate
11.
tataḥ anākhyam anabhivyaktam stimitagambhīram
na tejaḥ na tamaḥ tatam sat kiñcit avaśiṣyate
na tejaḥ na tamaḥ tatam sat kiñcit avaśiṣyate
11.
After that (dissolution), there remains a certain tranquil and profound existence (sat) that is neither light nor spread darkness, neither named nor manifested.
ऋतमात्मा परं ब्रह्म सत्यमित्यादिका बुधैः ।
कल्पिता व्यवहारार्थं तस्य संज्ञा महात्मनः ॥ १२ ॥
कल्पिता व्यवहारार्थं तस्य संज्ञा महात्मनः ॥ १२ ॥
ṛtamātmā paraṃ brahma satyamityādikā budhaiḥ ,
kalpitā vyavahārārthaṃ tasya saṃjñā mahātmanaḥ 12
kalpitā vyavahārārthaṃ tasya saṃjñā mahātmanaḥ 12
12.
ṛtam ātmā param brahma satyam iti ādikā budhaiḥ
kalpitā vyavahārārtham tasya saṃjñā mahātmanaḥ
kalpitā vyavahārārtham tasya saṃjñā mahātmanaḥ
12.
budhaiḥ tasya mahātmanaḥ ṛtam ātmā param brahma
satyam iti ādikā saṃjñā vyavahārārtham kalpitā
satyam iti ādikā saṃjñā vyavahārārtham kalpitā
12.
The wise have devised for that great Self (ātman) a primary designation (saṃjñā), one that includes terms like "Cosmic Order (ṛta)", "the Self (ātman)", "the Supreme (brahman)", and "Truth (satya)", for the purpose of worldly discourse.
स तथाभूत एवात्मा स्वयमन्य इवोल्लसन् ।
जीवतामुपयातीव भाविनाम्ना कदर्थिताम् ॥ १३ ॥
जीवतामुपयातीव भाविनाम्ना कदर्थिताम् ॥ १३ ॥
sa tathābhūta evātmā svayamanya ivollasan ,
jīvatāmupayātīva bhāvināmnā kadarthitām 13
jīvatāmupayātīva bhāvināmnā kadarthitām 13
13.
saḥ tathābhūtaḥ eva ātmā svayam anyaḥ iva ullasan
jīvatām upayāti iva bhāvinā nāmnā kadarthitām
jīvatām upayāti iva bhāvinā nāmnā kadarthitām
13.
saḥ ātmā tathābhūtaḥ eva svayam anyaḥ iva ullasan
bhāvinā nāmnā kadarthitām jīvatām iva upayāti
bhāvinā nāmnā kadarthitām jīvatām iva upayāti
13.
That very Self (ātman), having become thus, shines forth as if it were distinct. It then, as it were, spontaneously attains the state of a living being (jīva), a state which is then degraded by its future designation.
ततः स जीवशब्दार्थकलनाकुलतां गतः ।
मनो भवति भूतात्मा मननान्मन्थरीभवन् ॥ १४ ॥
मनो भवति भूतात्मा मननान्मन्थरीभवन् ॥ १४ ॥
tataḥ sa jīvaśabdārthakalanākulatāṃ gataḥ ,
mano bhavati bhūtātmā mananānmantharībhavan 14
mano bhavati bhūtātmā mananānmantharībhavan 14
14.
tataḥ saḥ jīvaśabdārthakalanākulatām gataḥ
manaḥ bhavati bhūtātmā mananāt mantharībhavan
manaḥ bhavati bhūtātmā mananāt mantharībhavan
14.
tataḥ saḥ jīvaśabdārthakalanākulatām gataḥ
manaḥ mananāt mantharībhavan bhūtātmā bhavati
manaḥ mananāt mantharībhavan bhūtātmā bhavati
14.
Thereupon, having entered into a state of agitation by the apprehension of the meaning of the term "living being" (jīva), that (Self) becomes the mind (manas), the individual self (bhūtātman), growing sluggish from its continuous cogitation.
मनः संपद्यते तेन महतः परमात्मनः ।
सुस्थिरादस्थिराकारस्तरङ्ग इव वारिधेः ॥ १५ ॥
सुस्थिरादस्थिराकारस्तरङ्ग इव वारिधेः ॥ १५ ॥
manaḥ saṃpadyate tena mahataḥ paramātmanaḥ ,
susthirādasthirākārastaraṅga iva vāridheḥ 15
susthirādasthirākārastaraṅga iva vāridheḥ 15
15.
manaḥ sampadyate tena mahataḥ paramātmanaḥ
susthirāt asthirākāraḥ tarangaḥ iva vāridheḥ
susthirāt asthirākāraḥ tarangaḥ iva vāridheḥ
15.
manaḥ tena mahataḥ paramātmanaḥ sampadyate
susthirāt vāridheḥ asthirākāraḥ tarangaḥ iva
susthirāt vāridheḥ asthirākāraḥ tarangaḥ iva
15.
The mind (manas) originates from that great supreme self (paramātman), just as a wave, with its transient form, arises from the steadfast ocean.
तत्स्वयं स्वैरमेवाशु संकल्पयति नित्यशः ।
तेनेत्थमिन्द्रजालश्रीर्विततेयं वितन्यते ॥ १६ ॥
तेनेत्थमिन्द्रजालश्रीर्विततेयं वितन्यते ॥ १६ ॥
tatsvayaṃ svairamevāśu saṃkalpayati nityaśaḥ ,
tenetthamindrajālaśrīrvitateyaṃ vitanyate 16
tenetthamindrajālaśrīrvitateyaṃ vitanyate 16
16.
tat svayam svairam eva āśu saṅkalpayati nityaśaḥ
tena ittham indrajālaśrīḥ vitatā iyam vitanyate
tena ittham indrajālaśrīḥ vitatā iyam vitanyate
16.
tat svayam svairam eva āśu nityaśaḥ saṅkalpayati
tena ittham iyam vitatā indrajālaśrīḥ vitanyate
tena ittham iyam vitatā indrajālaśrīḥ vitanyate
16.
That (mind, manas) itself spontaneously and constantly, swiftly forms intentions and desires (saṅkalpa). Through this very process, this widespread splendor of illusion (māyā) is manifested.
यथा कटकशब्दार्थः पृथक्त्वार्हो न काञ्चनात् ।
न हेम कटकात्तद्वज्जगच्छब्दार्थता परे ॥ १७ ॥
न हेम कटकात्तद्वज्जगच्छब्दार्थता परे ॥ १७ ॥
yathā kaṭakaśabdārthaḥ pṛthaktvārho na kāñcanāt ,
na hema kaṭakāttadvajjagacchabdārthatā pare 17
na hema kaṭakāttadvajjagacchabdārthatā pare 17
17.
yathā kaṭakaśabdārthaḥ pṛthaktvārhaḥ na kāñcanāt
na hema kaṭakāt tadvat jagat śabdārthatā pare
na hema kaṭakāt tadvat jagat śabdārthatā pare
17.
yathā kaṭakaśabdārthaḥ kāñcanāt pṛthaktvārhaḥ na hema
kaṭakāt na tadvat jagat śabdārthatā pare (pṛthaktvārhaḥ na)
kaṭakāt na tadvat jagat śabdārthatā pare (pṛthaktvārhaḥ na)
17.
Just as the meaning conveyed by the word "bracelet" cannot be considered distinct from gold, nor can gold be considered distinct from a bracelet, similarly, the meaning signified by the word "world" is not separate from the Supreme (para).
ब्रह्मण्येवास्त्यनन्तात्म यथास्थितमिदं जगत् ।
न जगच्छब्दकार्थेऽस्ति हेम्नीव कटकात्मता ॥ १८ ॥
न जगच्छब्दकार्थेऽस्ति हेम्नीव कटकात्मता ॥ १८ ॥
brahmaṇyevāstyanantātma yathāsthitamidaṃ jagat ,
na jagacchabdakārthe'sti hemnīva kaṭakātmatā 18
na jagacchabdakārthe'sti hemnīva kaṭakātmatā 18
18.
brahmaṇi eva asti anantātma yathāsthitam idam jagat
na jagat śabdakārthe asti hemni iva kaṭakātmatā
na jagat śabdakārthe asti hemni iva kaṭakātmatā
18.
idam jagat anantātma yathāsthitam brahmaṇi eva asti
hemni iva kaṭakātmatā na asti jagat śabdakārthe na
hemni iva kaṭakātmatā na asti jagat śabdakārthe na
18.
This world (jagat), of infinite nature (anantātma) and existing in its true state, indeed abides within Brahman (brahman). Just as the essential nature of a bracelet (kaṭakātmatā) does not exist as a separate entity in gold (heman), similarly, the significance of the word "world" is not separate (from Brahman).
सती वाप्यसती तापनद्येव लहरी चला ।
मनसेहेन्द्रजालश्रीर्जागती प्रवितन्यते ॥ १९ ॥
मनसेहेन्द्रजालश्रीर्जागती प्रवितन्यते ॥ १९ ॥
satī vāpyasatī tāpanadyeva laharī calā ,
manasehendrajālaśrīrjāgatī pravitanyate 19
manasehendrajālaśrīrjāgatī pravitanyate 19
19.
satī vā api asatī tāpanadyā iva laharī calā
manasā iha indrajālaśrīḥ jāgatī pravitanyate
manasā iha indrajālaśrīḥ jāgatī pravitanyate
19.
iha jāgatī indrajālaśrīḥ satī vā api asatī
tāpanadyā iva calā laharī manasā pravitanyate
tāpanadyā iva calā laharī manasā pravitanyate
19.
Whether existent or non-existent, this worldly splendor of illusion (māyā) is like a restless wave in a river of suffering, and it is spread forth here by the mind.
अविद्या संसृतिर्बन्धो माया मोहो महत्तमः ।
कल्पितानीति नामानि यस्याः सकलवेदिभिः ॥ २० ॥
कल्पितानीति नामानि यस्याः सकलवेदिभिः ॥ २० ॥
avidyā saṃsṛtirbandho māyā moho mahattamaḥ ,
kalpitānīti nāmāni yasyāḥ sakalavedibhiḥ 20
kalpitānīti nāmāni yasyāḥ sakalavedibhiḥ 20
20.
avidyā saṃsṛtiḥ bandhaḥ māyā mohaḥ mahattamaḥ
kalpitāni iti nāmāni yasyāḥ sakalavedibhiḥ
kalpitāni iti nāmāni yasyāḥ sakalavedibhiḥ
20.
sakalavedibhiḥ yasyāḥ avidyā saṃsṛtiḥ bandhaḥ
māyā mohaḥ mahattamaḥ iti kalpitāni nāmāni
māyā mohaḥ mahattamaḥ iti kalpitāni nāmāni
20.
Ignorance (avidyā), transmigration (saṃsāra), bondage, illusion (māyā), delusion, and the greatest darkness - these are the names assigned to it by all-knowing sages.
बन्धस्य तावद्रूपं त्वं कथ्यमानमिदं श्रृणु ।
ततः स्वरूपं मोक्षस्य ज्ञास्यसीन्दुनिभानन ॥ २१ ॥
ततः स्वरूपं मोक्षस्य ज्ञास्यसीन्दुनिभानन ॥ २१ ॥
bandhasya tāvadrūpaṃ tvaṃ kathyamānamidaṃ śrṛṇu ,
tataḥ svarūpaṃ mokṣasya jñāsyasīndunibhānana 21
tataḥ svarūpaṃ mokṣasya jñāsyasīndunibhānana 21
21.
bandhasya tāvat rūpam tvam kathyamanam idam śṛṇu
tataḥ svarūpam mokṣasya jñāsyasi indunibhānana
tataḥ svarūpam mokṣasya jñāsyasi indunibhānana
21.
he indunibhānana tvam tāvat kathyamanam idam
bandhasya rūpam śṛṇu tataḥ mokṣasya svarūpam jñāsyasi
bandhasya rūpam śṛṇu tataḥ mokṣasya svarūpam jñāsyasi
21.
O moon-faced one, listen first to this nature of bondage as it is being described. Then, you will come to understand the true nature of liberation (mokṣa).
द्रष्टुर्दृश्यस्य सत्ताङ्ग बन्ध इत्यभिधीयते ।
द्रष्टा दृश्यबलाद्बद्धो दृश्याभावे विमुच्यते ॥ २२ ॥
द्रष्टा दृश्यबलाद्बद्धो दृश्याभावे विमुच्यते ॥ २२ ॥
draṣṭurdṛśyasya sattāṅga bandha ityabhidhīyate ,
draṣṭā dṛśyabalādbaddho dṛśyābhāve vimucyate 22
draṣṭā dṛśyabalādbaddho dṛśyābhāve vimucyate 22
22.
draṣṭuḥ dṛśyasya sattā aṅga bandhaḥ iti abhidhīyate
draṣṭā dṛśyabalāt baddhaḥ dṛśyābhāve vimucyate
draṣṭā dṛśyabalāt baddhaḥ dṛśyābhāve vimucyate
22.
aṅga draṣṭuḥ dṛśyasya sattā iti bandhaḥ abhidhīyate
draṣṭā dṛśyabalāt baddhaḥ dṛśyābhāve vimucyate
draṣṭā dṛśyabalāt baddhaḥ dṛśyābhāve vimucyate
22.
O dear one, the very existence of the seer along with the seen is called bondage. The seer is bound by the power of the seen, and in the absence of the seen, he becomes liberated (mokṣa).
जगत्त्वमहमित्यादिर्मिथ्यात्मा दृश्यमुच्यते ।
यावदेतत्संभवति तावन्मोक्षो न विद्यते ॥ २३ ॥
यावदेतत्संभवति तावन्मोक्षो न विद्यते ॥ २३ ॥
jagattvamahamityādirmithyātmā dṛśyamucyate ,
yāvadetatsaṃbhavati tāvanmokṣo na vidyate 23
yāvadetatsaṃbhavati tāvanmokṣo na vidyate 23
23.
jagat tvam aham ityādiḥ mithyātmā dṛśyam ucyate
yāvat etat saṃbhavati tāvat mokṣaḥ na vidyate
yāvat etat saṃbhavati tāvat mokṣaḥ na vidyate
23.
jagat tvam aham ityādiḥ mithyātmā dṛśyam ucyate
yāvat etat saṃbhavati tāvat mokṣaḥ na vidyate
yāvat etat saṃbhavati tāvat mokṣaḥ na vidyate
23.
The world, along with concepts like "you" and "I," are declared to be the false self (ātman) and merely objects of perception. As long as this perceivable world exists, final liberation (mokṣa) is not attained.
नेदं नेदमिति व्यर्थप्रलापैर्नोपशाम्यति ।
संकल्पजनकैर्दृश्यव्याधिः प्रत्युत वर्धते ॥ २४ ॥
संकल्पजनकैर्दृश्यव्याधिः प्रत्युत वर्धते ॥ २४ ॥
nedaṃ nedamiti vyarthapralāpairnopaśāmyati ,
saṃkalpajanakairdṛśyavyādhiḥ pratyuta vardhate 24
saṃkalpajanakairdṛśyavyādhiḥ pratyuta vardhate 24
24.
na idam na idam iti vyarthapralāpaiḥ na upaśāmyati
saṅkalpajanakaiḥ dṛśyavyādhiḥ pratyuta vardhate
saṅkalpajanakaiḥ dṛśyavyādhiḥ pratyuta vardhate
24.
idam na idam na iti vyarthapralāpaiḥ [ayam vyādhiḥ] na
upaśāmyati saṅkalpajanakaiḥ dṛśyavyādhiḥ pratyuta vardhate
upaśāmyati saṅkalpajanakaiḥ dṛśyavyādhiḥ pratyuta vardhate
24.
It (the perceivable world, or its disease) does not cease by means of vain utterances such as "not this, not this." On the contrary, the ailment of the perceivable world (dṛśya), generated by mental volitions (saṅkalpa), actually intensifies.
न च तर्कभरक्षोदैर्न तीर्थनियमादिभिः ।
सतो दृश्यस्य जगतो यस्मादेति विचारकाः ॥ २५ ॥
सतो दृश्यस्य जगतो यस्मादेति विचारकाः ॥ २५ ॥
na ca tarkabharakṣodairna tīrthaniyamādibhiḥ ,
sato dṛśyasya jagato yasmādeti vicārakāḥ 25
sato dṛśyasya jagato yasmādeti vicārakāḥ 25
25.
na ca tarkabharakṣodaiḥ na tīrthaniyamādibhiḥ
sataḥ dṛśyasya jagataḥ yasmāt eti vicārakāḥ
sataḥ dṛśyasya jagataḥ yasmāt eti vicārakāḥ
25.
vicārakāḥ ca [ayam vyādhiḥ] na
tarkabharakṣodaiḥ na
tīrthaniyamādibhiḥ [upaśāmyati] yasmāt
[saḥ] sataḥ dṛśyasya jagataḥ eti
tarkabharakṣodaiḥ na
tīrthaniyamādibhiḥ [upaśāmyati] yasmāt
[saḥ] sataḥ dṛśyasya jagataḥ eti
25.
O thinkers, the disease of the perceivable world (dṛśya) does not subside through the tumultuous disturbances of logical arguments, nor by means of pilgrimages, ascetic observances, and so on. This is because the world originates from the truly existing (sat) perceivable realm.
जगद्दृश्यं तु यद्यस्ति न शाम्यत्येव कस्यचित् ।
नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः ॥ २६ ॥
नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः ॥ २६ ॥
jagaddṛśyaṃ tu yadyasti na śāmyatyeva kasyacit ,
nāsato vidyate bhāvo nābhāvo vidyate sataḥ 26
nāsato vidyate bhāvo nābhāvo vidyate sataḥ 26
26.
jagat dṛśyam tu yadi asti na śāmyati eva kasyacit
na asataḥ vidyate bhāvaḥ na abhāvaḥ vidyate sataḥ
na asataḥ vidyate bhāvaḥ na abhāvaḥ vidyate sataḥ
26.
yadi jagat dṛśyam asti tu kasyacit eva na śāmyati
asataḥ bhāvaḥ na vidyate sataḥ abhāvaḥ na vidyate
asataḥ bhāvaḥ na vidyate sataḥ abhāvaḥ na vidyate
26.
If the world (jagat) is truly perceivable (dṛśya), it will never subside for anyone. [Because] there is no existence of the non-existent, nor is there non-existence of the existent.
अचेत्यचित्स्वरूपात्मा यत्र यत्रैव तिष्ठति ।
द्रष्टा तत्रास्य दृश्यश्रीः समुदेत्यप्यणूदरे ॥ २७ ॥
द्रष्टा तत्रास्य दृश्यश्रीः समुदेत्यप्यणूदरे ॥ २७ ॥
acetyacitsvarūpātmā yatra yatraiva tiṣṭhati ,
draṣṭā tatrāsya dṛśyaśrīḥ samudetyapyaṇūdare 27
draṣṭā tatrāsya dṛśyaśrīḥ samudetyapyaṇūdare 27
27.
acetyacitsvarūpātmā yatra yatra eva tiṣṭhati
draṣṭā tatra asya dṛśyaśrīḥ samudeti api aṇu udare
draṣṭā tatra asya dṛśyaśrīḥ samudeti api aṇu udare
27.
acetyacitsvarūpātmā yatra yatra eva tiṣṭhati,
tatra asya draṣṭā dṛśyaśrīḥ api aṇu udare samudeti.
tatra asya draṣṭā dṛśyaśrīḥ api aṇu udare samudeti.
27.
Wherever the self (ātman), whose essence is inconceivable consciousness, dwells, there the splendor of what is seen arises for that seer, even within the core of an atom.
तस्मादस्ति जगद्दृश्यं तत्प्रमृष्टमिदं मया ।
त्यक्तं तपोध्यानजपैरिति काञ्जिकतृप्तिवत् ॥ २८ ॥
त्यक्तं तपोध्यानजपैरिति काञ्जिकतृप्तिवत् ॥ २८ ॥
tasmādasti jagaddṛśyaṃ tatpramṛṣṭamidaṃ mayā ,
tyaktaṃ tapodhyānajapairiti kāñjikatṛptivat 28
tyaktaṃ tapodhyānajapairiti kāñjikatṛptivat 28
28.
tasmāt asti jagat dṛśyam tat pramṛṣṭam idam mayā
tyaktam tapodhyānajapaiḥ iti kāñjikatṛptivat
tyaktam tapodhyānajapaiḥ iti kāñjikatṛptivat
28.
tasmāt jagat dṛśyam asti (kintu) idam mayā pramṛṣṭam,
tapodhyānajapaiḥ tyaktam,
iti kāñjikatṛptivat.
tapodhyānajapaiḥ tyaktam,
iti kāñjikatṛptivat.
28.
Therefore, this visible world exists, yet I have wiped it away. It has been abandoned through my austerities (tapas), meditation (dhyāna), and chanting, much like one finds satisfaction from a mere gruel.
यदि राम जगद्दृश्यमस्ति तत्प्रतिबिम्बति ।
परमाणूदरेऽप्यस्मिंश्चिदादर्शे तथैव हि ॥ २९ ॥
परमाणूदरेऽप्यस्मिंश्चिदादर्शे तथैव हि ॥ २९ ॥
yadi rāma jagaddṛśyamasti tatpratibimbati ,
paramāṇūdare'pyasmiṃścidādarśe tathaiva hi 29
paramāṇūdare'pyasmiṃścidādarśe tathaiva hi 29
29.
yadi rāma jagat dṛśyam asti tat pratibimbati
paramāṇu udare api asmin cit ādarśe tathā eva hi
paramāṇu udare api asmin cit ādarśe tathā eva hi
29.
rāma,
yadi jagat dṛśyam asti,
tat (jagat dṛśyam) asmin paramāṇu udare api,
tathā eva hi cit ādarśe pratibimbati.
yadi jagat dṛśyam asti,
tat (jagat dṛśyam) asmin paramāṇu udare api,
tathā eva hi cit ādarśe pratibimbati.
29.
O Rāma, if the visible world truly exists, it reflects just as precisely in the innermost core of an atom as it does in the mirror of consciousness (cit).
यत्र तत्र स्थिते यद्वद्दर्पणे प्रतिबिम्बति ।
अद्यब्ध्युर्वीनदीवारि चिदादर्शे तथैव हि ॥ ३० ॥
अद्यब्ध्युर्वीनदीवारि चिदादर्शे तथैव हि ॥ ३० ॥
yatra tatra sthite yadvaddarpaṇe pratibimbati ,
adyabdhyurvīnadīvāri cidādarśe tathaiva hi 30
adyabdhyurvīnadīvāri cidādarśe tathaiva hi 30
30.
yatra tatra sthite yat vat darpaṇe pratibimbati
adyābdhyurvīnadīvāri cit ādarśe tathā eva hi
adyābdhyurvīnadīvāri cit ādarśe tathā eva hi
30.
yatra tatra sthite adyābdhyurvīnadīvāri darpaṇe yat vat pratibimbati,
tathā eva hi cit ādarśe (pratibimbati).
tathā eva hi cit ādarśe (pratibimbati).
30.
Just as the water of oceans, lands, and rivers, wherever it may be, reflects in a mirror, similarly, it reflects in the mirror of consciousness (cit).
ततस्तत्र पुनर्दुःखं जरा मरणजन्मनी ।
भावाभावग्रहोत्सर्गः स्थूलसूक्ष्मचलाचलः ॥ ३१ ॥
भावाभावग्रहोत्सर्गः स्थूलसूक्ष्मचलाचलः ॥ ३१ ॥
tatastatra punarduḥkhaṃ jarā maraṇajanmanī ,
bhāvābhāvagrahotsargaḥ sthūlasūkṣmacalācalaḥ 31
bhāvābhāvagrahotsargaḥ sthūlasūkṣmacalācalaḥ 31
31.
tatas tatra punar duḥkham jarā maraṇajanmanī
bhāvābhāvagrahotsargaḥ sthūlasūkṣmacalācalaḥ
bhāvābhāvagrahotsargaḥ sthūlasūkṣmacalācalaḥ
31.
tatas tatra punar duḥkham jarā maraṇajanmanī
bhāvābhāvagrahotsargaḥ sthūlasūkṣmacalācalaḥ
bhāvābhāvagrahotsargaḥ sthūlasūkṣmacalācalaḥ
31.
Then, in that state, there is again suffering (duḥkha), characterized by old age, birth and death, the grasping and releasing of what exists and what does not exist, and by being gross or subtle, moving or unmoving.
इदं प्रमार्जितं दृश्यं मया चात्राहमास्थितः ।
एतदेवाक्षयं बीजं समाधौ संसृतिस्मृतेः ॥ ३२ ॥
एतदेवाक्षयं बीजं समाधौ संसृतिस्मृतेः ॥ ३२ ॥
idaṃ pramārjitaṃ dṛśyaṃ mayā cātrāhamāsthitaḥ ,
etadevākṣayaṃ bījaṃ samādhau saṃsṛtismṛteḥ 32
etadevākṣayaṃ bījaṃ samādhau saṃsṛtismṛteḥ 32
32.
idam pramārjitam dṛśyam mayā ca atra aham āsthitaḥ
etat eva akṣayam bījam samādhau saṃsṛtismṛteḥ
etat eva akṣayam bījam samādhau saṃsṛtismṛteḥ
32.
mayā idam dṛśyam pramārjitam ca aham atra āsthitaḥ
etat eva samādhau saṃsṛtismṛteḥ akṣayam bījam
etat eva samādhau saṃsṛtismṛteḥ akṣayam bījam
32.
By me, this visible (dṛśya) world has been completely eliminated, and I am established (in a liberated state) here. Yet, this (residual impression) itself is the imperishable seed of the memory of transmigration (saṃsāra), even when in meditative absorption (samādhi).
सति त्वस्मिन्कुतो दृश्ये निर्विकल्पसमाधिता ।
समाधौ चेतनत्वं तु तुर्यं चाप्युपपद्यते ॥ ३३ ॥
समाधौ चेतनत्वं तु तुर्यं चाप्युपपद्यते ॥ ३३ ॥
sati tvasminkuto dṛśye nirvikalpasamādhitā ,
samādhau cetanatvaṃ tu turyaṃ cāpyupapadyate 33
samādhau cetanatvaṃ tu turyaṃ cāpyupapadyate 33
33.
sati tu asmin kutaḥ dṛśye nirvikalpasamādhitā
samādhau cetanatvam tu turyam ca api upapadyate
samādhau cetanatvam tu turyam ca api upapadyate
33.
tu asmin dṛśye sati kutaḥ nirvikalpasamādhitā
samādhau tu cetanatvam ca turyam api upapadyate
samādhau tu cetanatvam ca turyam api upapadyate
33.
But while this visible (dṛśya) world (as an object) still exists, how can there be the state of undifferentiated meditative absorption (nirvikalpa samādhi)? Yet, in (true) meditative absorption (samādhi), awareness (cetanatva) and indeed the transcendental fourth (turīya) state become attainable.
व्युत्थाने हि समाधानात्सुषुप्तान्त इवाखिलम् ।
जगद्दुःखमिदं भाति यथास्थितमखण्डितम् ॥ ३४ ॥
जगद्दुःखमिदं भाति यथास्थितमखण्डितम् ॥ ३४ ॥
vyutthāne hi samādhānātsuṣuptānta ivākhilam ,
jagadduḥkhamidaṃ bhāti yathāsthitamakhaṇḍitam 34
jagadduḥkhamidaṃ bhāti yathāsthitamakhaṇḍitam 34
34.
vyutthāne hi samādhānāt suṣuptānta iva akhilam
jagadduḥkham idam bhāti yathāsthitam akhaṇḍitam
jagadduḥkham idam bhāti yathāsthitam akhaṇḍitam
34.
hi vyutthāne samādhānāt suṣuptānta iva idam
akhilam jagadduḥkham yathāsthitam akhaṇḍitam bhāti
akhilam jagadduḥkham yathāsthitam akhaṇḍitam bhāti
34.
Indeed, upon emerging from meditative absorption (samādhāna), just as at the end of deep sleep, this entire world of suffering (jagat-duḥkha) appears as it was, undiminished.
प्राप्तं भवति हे राम तत्किं नाम समाधिभिः ।
भूयोऽनर्थनिपाते हि क्षणसाम्ये हि किं सुखम् ॥ ३५ ॥
भूयोऽनर्थनिपाते हि क्षणसाम्ये हि किं सुखम् ॥ ३५ ॥
prāptaṃ bhavati he rāma tatkiṃ nāma samādhibhiḥ ,
bhūyo'narthanipāte hi kṣaṇasāmye hi kiṃ sukham 35
bhūyo'narthanipāte hi kṣaṇasāmye hi kiṃ sukham 35
35.
prāptam bhavati he rāma tat kim nāma samādhibhiḥ
bhūyaḥ anartha-nipāte hi kṣaṇa-sāmye hi kim sukham
bhūyaḥ anartha-nipāte hi kṣaṇa-sāmye hi kim sukham
35.
he rāma,
(yadi tat) prāptam bhavati,
tat samādhibhiḥ nāma kim? hi bhūyaḥ anartha-nipāte (sati),
hi kṣaṇa-sāmye kim sukham (asti)?
(yadi tat) prāptam bhavati,
tat samādhibhiḥ nāma kim? hi bhūyaḥ anartha-nipāte (sati),
hi kṣaṇa-sāmye kim sukham (asti)?
35.
O Rāma, if it (the ultimate truth) is already attained, then what is the purpose of (further) meditative absorptions (samādhis)? Indeed, when calamities repeatedly strike, what happiness can there be in a momentary state of peace or equipoise?
यदि वापि समाधाने निर्विकल्पे स्थितिं व्रजेत् ।
तदक्षयसुषुप्ताभं तन्मन्येतामलं पदम् ॥ ३६ ॥
तदक्षयसुषुप्ताभं तन्मन्येतामलं पदम् ॥ ३६ ॥
yadi vāpi samādhāne nirvikalpe sthitiṃ vrajet ,
tadakṣayasuṣuptābhaṃ tanmanyetāmalaṃ padam 36
tadakṣayasuṣuptābhaṃ tanmanyetāmalaṃ padam 36
36.
yadi vā api samādhāne nir-vikalpe sthitim vrajet
tat akṣaya-suṣuptābham tat manyeta amalam padam
tat akṣaya-suṣuptābham tat manyeta amalam padam
36.
yadi vā api (kascit) nir-vikalpe samādhāne sthitim vrajet,
tat akṣaya-suṣuptābham (bhavati).
tat amalam padam manyeta.
tat akṣaya-suṣuptābham (bhavati).
tat amalam padam manyeta.
36.
If one were to attain a state in indeterminate meditative absorption (samādhi) - that which is devoid of mental modifications - which resembles an imperishable deep sleep, one should consider that to be the pure state.
प्राप्यते सति दृश्येऽस्मिन्न च किंनाम केनचित् ।
यत्र यत्र किलायाति चित्ततास्य जगद्भ्रमः ॥ ३७ ॥
यत्र यत्र किलायाति चित्ततास्य जगद्भ्रमः ॥ ३७ ॥
prāpyate sati dṛśye'sminna ca kiṃnāma kenacit ,
yatra yatra kilāyāti cittatāsya jagadbhramaḥ 37
yatra yatra kilāyāti cittatāsya jagadbhramaḥ 37
37.
prāpyate sati dṛśye asmin na ca kim nāma kenacit
yatra yatra kila āyāti cittatā asya jagat-bhramaḥ
yatra yatra kila āyāti cittatā asya jagat-bhramaḥ
37.
asmin dṛśye sati,
kenacit kim nāma na ca prāpyate.
yatra yatra asya cittatā āyāti kila,
(tatra tatra) jagat-bhramaḥ (āyāti).
kenacit kim nāma na ca prāpyate.
yatra yatra asya cittatā āyāti kila,
(tatra tatra) jagat-bhramaḥ (āyāti).
37.
While this visible world exists, nothing whatsoever is attained by anyone. For wherever the mind's (citta) activity (cittatā) of this (person) goes, there indeed arises the illusion of the world.
द्रष्टाथ यदि पाषाणरूपतां भावयन्बलात् ।
किलास्ते तत्तदन्तेऽपि भूयोऽस्योदेति दृश्यता ॥ ३८ ॥
किलास्ते तत्तदन्तेऽपि भूयोऽस्योदेति दृश्यता ॥ ३८ ॥
draṣṭātha yadi pāṣāṇarūpatāṃ bhāvayanbalāt ,
kilāste tattadante'pi bhūyo'syodeti dṛśyatā 38
kilāste tattadante'pi bhūyo'syodeti dṛśyatā 38
38.
draṣṭā atha yadi pāṣāṇa-rūpatām bhāvayan balāt kila
āste tat tat ante api bhūyaḥ asya udeti dṛśyatā
āste tat tat ante api bhūyaḥ asya udeti dṛśyatā
38.
atha yadi draṣṭā balāt pāṣāṇa-rūpatām bhāvayan (san) kila āste,
tat tat ante api asya bhūyaḥ dṛśyatā udeti.
tat tat ante api asya bhūyaḥ dṛśyatā udeti.
38.
If the seer were to forcibly meditate upon and attain the state of a stone, and indeed remain in that state, even at the cessation of that state, the capacity for perception (dṛśyatā) would arise again for him.
न च पाषाणतातुल्या निर्विकल्पसमाधयः ।
केषांचित्स्थितिमायान्ति सर्वैरित्यनुभूयते ॥ ३९ ॥
केषांचित्स्थितिमायान्ति सर्वैरित्यनुभूयते ॥ ३९ ॥
na ca pāṣāṇatātulyā nirvikalpasamādhayaḥ ,
keṣāṃcitsthitimāyānti sarvairityanubhūyate 39
keṣāṃcitsthitimāyānti sarvairityanubhūyate 39
39.
na ca pāṣāṇatātulyāḥ nirvikalpasamādhayaḥ
keṣāṃcit sthitim āyānti sarvaiḥ iti anubhūyate
keṣāṃcit sthitim āyānti sarvaiḥ iti anubhūyate
39.
nirvikalpasamādhayaḥ pāṣāṇatātulyāḥ na ca,
keṣāṃcit sthitim āyānti,
iti sarvaiḥ anubhūyate.
keṣāṃcit sthitim āyānti,
iti sarvaiḥ anubhūyate.
39.
Furthermore, states of meditative absorption (samādhi) free from mental constructs (nirvikalpa-samādhi) are not comparable to the inertness of a stone. Rather, they represent a state that some individuals actually attain, and this is a truth experienced by everyone.
न च पाषाणतातुल्या रूढिं याताः समाधयः ।
भवन्त्यग्रपदं शान्तं चिद्रूपमजमक्षयम् ॥ ४० ॥
भवन्त्यग्रपदं शान्तं चिद्रूपमजमक्षयम् ॥ ४० ॥
na ca pāṣāṇatātulyā rūḍhiṃ yātāḥ samādhayaḥ ,
bhavantyagrapadaṃ śāntaṃ cidrūpamajamakṣayam 40
bhavantyagrapadaṃ śāntaṃ cidrūpamajamakṣayam 40
40.
na ca pāṣāṇatātulyāḥ rūḍhim yātāḥ samādhayaḥ
bhavanti agrapadam śāntam cidrūpam ajam akṣayam
bhavanti agrapadam śāntam cidrūpam ajam akṣayam
40.
rūḍhim yātāḥ samādhayaḥ pāṣāṇatātulyāḥ na ca,
(te) agrapadam śāntam cidrūpam ajam akṣayam bhavanti.
(te) agrapadam śāntam cidrūpam ajam akṣayam bhavanti.
40.
Nor are meditative states (samādhi) that have become firmly established (rūḍhi) comparable to the inertness of a stone. Instead, they become the supreme, peaceful, conscious, unborn (aja), and imperishable state.
तस्माद्यदीदं सद्दृश्यं तन्न शाम्येत्कदाचन ।
शाम्येत्तपोजपध्यानैर्दृश्यमित्यज्ञकल्पना ॥ ४१ ॥
शाम्येत्तपोजपध्यानैर्दृश्यमित्यज्ञकल्पना ॥ ४१ ॥
tasmādyadīdaṃ saddṛśyaṃ tanna śāmyetkadācana ,
śāmyettapojapadhyānairdṛśyamityajñakalpanā 41
śāmyettapojapadhyānairdṛśyamityajñakalpanā 41
41.
tasmāt yadi idam satdṛśyam tat na śāmyet kadācana
śāmyet tapojapadhyānaiḥ dṛśyam iti ajñakalpanā
śāmyet tapojapadhyānaiḥ dṛśyam iti ajñakalpanā
41.
tasmāt,
yadi idam satdṛśyam,
tat kadācana na śāmyet.
dṛśyam tapojapadhyānaiḥ śāmyet iti ajñakalpanā.
yadi idam satdṛśyam,
tat kadācana na śāmyet.
dṛśyam tapojapadhyānaiḥ śāmyet iti ajñakalpanā.
41.
Therefore, if this perceived reality (dṛśya) were truly existent (sat), it would never cease. The notion that the perceived world can cease through austerities (tapas), repetitive chanting (japa), and meditation (dhyāna) is merely the imagination of the ignorant.
आलीनवल्लरीरूपं यथा पद्माक्षकोटरे ।
आस्ते कमलिनीबीजं तथा द्रष्टरि दृश्यधीः ॥ ४२ ॥
आस्ते कमलिनीबीजं तथा द्रष्टरि दृश्यधीः ॥ ४२ ॥
ālīnavallarīrūpaṃ yathā padmākṣakoṭare ,
āste kamalinībījaṃ tathā draṣṭari dṛśyadhīḥ 42
āste kamalinībījaṃ tathā draṣṭari dṛśyadhīḥ 42
42.
ālīnavallarīrūpam yathā padmākṣakoṭare āste
kamalinībījam tathā draṣṭari dṛśyadhīḥ
kamalinībījam tathā draṣṭari dṛśyadhīḥ
42.
yathā ālīnavallarīrūpam kamalinībījam padmākṣakoṭare āste,
tathā draṣṭari dṛśyadhīḥ.
tathā draṣṭari dṛśyadhīḥ.
42.
Just as the seed of a lotus plant (kamalinī-bīja), assuming the form of a clinging vine (ālīna-vallarī-rūpa), resides within the cavity of a lotus seed (padmākṣa-koṭara), so too does the intellect's perception of the seen (dṛśya-dhī) dwell within the seer (draṣṭṛ).
यथा रसः पदार्थेषु यथा तैलं तिलादिषु ।
कुसुमेषु यथाऽऽमोदस्तथा द्रष्टरि दृश्यधीः ॥ ४३ ॥
कुसुमेषु यथाऽऽमोदस्तथा द्रष्टरि दृश्यधीः ॥ ४३ ॥
yathā rasaḥ padārtheṣu yathā tailaṃ tilādiṣu ,
kusumeṣu yathā''modastathā draṣṭari dṛśyadhīḥ 43
kusumeṣu yathā''modastathā draṣṭari dṛśyadhīḥ 43
43.
yathā rasaḥ padārtheṣu yathā tailam tilādiṣu
kusumeṣu yathā āmodaḥ tathā draṣṭari dṛśyadhīḥ
kusumeṣu yathā āmodaḥ tathā draṣṭari dṛśyadhīḥ
43.
padārtheṣu yathā rasaḥ,
tilādiṣu yathā tailam,
kusumeṣu yathā āmodaḥ,
tathā draṣṭari dṛśyadhīḥ asti.
tilādiṣu yathā tailam,
kusumeṣu yathā āmodaḥ,
tathā draṣṭari dṛśyadhīḥ asti.
43.
Just as taste (rasa) is inherent in substances, oil in sesame seeds and similar things, and fragrance in flowers, so too the perception of the seen (dṛśya) inheres in the seer (draṣṭā).
यत्र तत्र स्थितस्यापि कर्पूरादेः सुगन्धिता ।
यथोदेति तथा दृश्यं चिद्धातोरुदरे जगत् ॥ ४४ ॥
यथोदेति तथा दृश्यं चिद्धातोरुदरे जगत् ॥ ४४ ॥
yatra tatra sthitasyāpi karpūrādeḥ sugandhitā ,
yathodeti tathā dṛśyaṃ ciddhātorudare jagat 44
yathodeti tathā dṛśyaṃ ciddhātorudare jagat 44
44.
yatra tatra sthitasya api karpūrādeḥ sugandhitā
yathā udeti tathā dṛśyam citdhātoḥ udare jagat
yathā udeti tathā dṛśyam citdhātoḥ udare jagat
44.
yatra tatra sthitasya api karpūrādeḥ sugandhitā yathā udeti,
tathā citdhātoḥ udare jagat dṛśyam (asti).
tathā citdhātoḥ udare jagat dṛśyam (asti).
44.
Just as the fragrance of camphor (karpūra) and similar substances arises regardless of their location, so too the visible world (jagat) exists within the womb of the ultimate reality, the element of consciousness (cit-dhātu).
यथा चात्र तव स्वप्नः संकल्पश्चित्तराज्यधीः ।
स्वानुभूत्यैव दृष्टान्तस्तथा हृद्यस्ति दृश्यभूः ॥ ४५ ॥
स्वानुभूत्यैव दृष्टान्तस्तथा हृद्यस्ति दृश्यभूः ॥ ४५ ॥
yathā cātra tava svapnaḥ saṃkalpaścittarājyadhīḥ ,
svānubhūtyaiva dṛṣṭāntastathā hṛdyasti dṛśyabhūḥ 45
svānubhūtyaiva dṛṣṭāntastathā hṛdyasti dṛśyabhūḥ 45
45.
yathā ca atra tava svapnaḥ saṃkalpaḥ cittarājyadhīḥ
svānubhūtyā eva dṛṣṭāntaḥ tathā hṛdi asti dṛśyabhūḥ
svānubhūtyā eva dṛṣṭāntaḥ tathā hṛdi asti dṛśyabhūḥ
45.
ca atra yathā tava svapnaḥ saṃkalpaḥ cittarājyadhīḥ svānubhūtyā eva dṛṣṭāntaḥ,
tathā hṛdi dṛśyabhūḥ asti.
tathā hṛdi dṛśyabhūḥ asti.
45.
And just as your own dreams and the perceptions of your mental realm (citta-rājya-dhī) serve as examples from your direct experience (svānubhūti), so too the entire realm of what is seen (dṛśya-bhū) exists within the heart.
तस्माच्चित्तविकल्पस्थपिशाचो बालकं यथा ।
विनिहन्त्येवमप्येतं द्रष्टारं दृश्यरूपिका ॥ ४६ ॥
विनिहन्त्येवमप्येतं द्रष्टारं दृश्यरूपिका ॥ ४६ ॥
tasmāccittavikalpasthapiśāco bālakaṃ yathā ,
vinihantyevamapyetaṃ draṣṭāraṃ dṛśyarūpikā 46
vinihantyevamapyetaṃ draṣṭāraṃ dṛśyarūpikā 46
46.
tasmāt cittavikalpastha piśācaḥ bālakam yathā
vinihanti evam api etam draṣṭāram dṛśyarūpikā
vinihanti evam api etam draṣṭāram dṛśyarūpikā
46.
tasmāt yathā cittavikalpastha piśācaḥ bālakam vinihanti,
evam api dṛśyarūpikā etam draṣṭāram vinihanti.
evam api dṛśyarūpikā etam draṣṭāram vinihanti.
46.
Therefore, just as a ghost (piśāca) residing in the mind's delusions (citta-vikalpa) destroys a child, so too the manifestation of the seen (dṛśya-rūpikā) destroys this seer (draṣṭā).
यथाङ्कुरोऽन्तर्बीजस्य संस्थितो देशकालतः ।
करोति भासुरं देहं तनोत्येवं हि दृश्यधीः ॥ ४७ ॥
करोति भासुरं देहं तनोत्येवं हि दृश्यधीः ॥ ४७ ॥
yathāṅkuro'ntarbījasya saṃsthito deśakālataḥ ,
karoti bhāsuraṃ dehaṃ tanotyevaṃ hi dṛśyadhīḥ 47
karoti bhāsuraṃ dehaṃ tanotyevaṃ hi dṛśyadhīḥ 47
47.
yathā aṅkuraḥ antar bījasya saṃsthitaḥ deśakālataḥ
karoti bhāsuram deham tanoti evam hi dṛśyadhīḥ
karoti bhāsuram deham tanoti evam hi dṛśyadhīḥ
47.
yathā aṅkuraḥ bījasya antar deśakālataḥ saṃsthitaḥ
bhāsuram deham karoti tanoti evam hi dṛśyadhīḥ
bhāsuram deham karoti tanoti evam hi dṛśyadhīḥ
47.
Just as a sprout, residing within a seed, develops a radiant form and expands according to specific place and time, so indeed does the intellect (dṛśyadhīḥ) focused on the visible world manifest and extend itself.
द्रव्यस्य हृद्येव चमत्कृतिर्यथा सदोदितास्त्यस्तमितोज्झितोदरे ।
द्रव्यस्य चिन्मात्रशरीरिणस्तथा स्वभावभूतास्त्युदरे जगत्स्थितिः ॥ ४८ ॥
द्रव्यस्य चिन्मात्रशरीरिणस्तथा स्वभावभूतास्त्युदरे जगत्स्थितिः ॥ ४८ ॥
dravyasya hṛdyeva camatkṛtiryathā sadoditāstyastamitojjhitodare ,
dravyasya cinmātraśarīriṇastathā svabhāvabhūtāstyudare jagatsthitiḥ 48
dravyasya cinmātraśarīriṇastathā svabhāvabhūtāstyudare jagatsthitiḥ 48
48.
dravyasya hṛdi eva camatkṛtiḥ yathā
sadā uditā asti astamita ujjhita udare
dravyasya cinmātraśarīriṇaḥ tathā
svabhāvabhūtā asti udare jagatsthitiḥ
sadā uditā asti astamita ujjhita udare
dravyasya cinmātraśarīriṇaḥ tathā
svabhāvabhūtā asti udare jagatsthitiḥ
48.
yathā dravyasya hṛdi eva astamita-ujjhita-udare camatkṛtiḥ sadā uditā asti,
tathā cinmātraśarīriṇaḥ dravyasya udare jagatsthitiḥ svabhāvabhūtā asti.
tathā cinmātraśarīriṇaḥ dravyasya udare jagatsthitiḥ svabhāvabhūtā asti.
48.
Just as the splendor (camatkṛtiḥ) of any substance (dravya) is always inherently present within its very essence, an essence that is never subject to disappearance or abandonment; similarly, the existence of the world (jagatsthitiḥ) resides within the core of that ultimate reality (dravya) whose nature is pure consciousness (cit-mātra-śarīriṇaḥ), existing as its intrinsic nature (svabhāva-bhūtā).
Links to all chapters:
vairāgya prakaraṇa
Chapter 1
Chapter 2
Chapter 3
Chapter 4
Chapter 5
Chapter 6
Chapter 7
Chapter 8
Chapter 9
Chapter 10
Chapter 11
Chapter 12
Chapter 13
Chapter 14
Chapter 15
Chapter 16
Chapter 17
Chapter 18
Chapter 19
Chapter 20
Chapter 21
Chapter 22
Chapter 23
Chapter 24
Chapter 25
Chapter 26
Chapter 27
Chapter 28
Chapter 29
Chapter 30
Chapter 31
Chapter 32
Chapter 33
mumukṣu prakaraṇa
utpatti prakaraṇa (current book)
Chapter 1 (current chapter)
Chapter 2
Chapter 3
Chapter 4
Chapter 5
Chapter 6
Chapter 7
Chapter 8
Chapter 9
Chapter 10
Chapter 11
Chapter 12
Chapter 13
Chapter 14
Chapter 15
Chapter 16
Chapter 17
Chapter 18
Chapter 19
Chapter 20
Chapter 21
Chapter 22
Chapter 23
Chapter 24
Chapter 25
Chapter 26
Chapter 27
Chapter 28
Chapter 29
Chapter 30
Chapter 31
Chapter 32
Chapter 33
Chapter 34
Chapter 35
Chapter 36
Chapter 37
Chapter 38
Chapter 39
Chapter 40
Chapter 41
Chapter 42
Chapter 43
Chapter 44
Chapter 45
Chapter 46
Chapter 47
Chapter 48
Chapter 49
Chapter 50
Chapter 51
Chapter 52
Chapter 53
Chapter 54
Chapter 55
Chapter 56
Chapter 57
Chapter 58
Chapter 59
Chapter 60
Chapter 61
Chapter 62
Chapter 63
Chapter 64
Chapter 65
Chapter 66
Chapter 67
Chapter 68
Chapter 69
Chapter 70
Chapter 71
Chapter 72
Chapter 73
Chapter 74
Chapter 75
Chapter 76
Chapter 77
Chapter 78
Chapter 79
Chapter 80
Chapter 81
Chapter 82
Chapter 83
Chapter 84
Chapter 85
Chapter 86
Chapter 87
Chapter 88
Chapter 89
Chapter 90
Chapter 91
Chapter 92
Chapter 93
Chapter 94
Chapter 95
Chapter 96
Chapter 97
Chapter 98
Chapter 99
Chapter 100
Chapter 101
Chapter 102
Chapter 103
Chapter 104
Chapter 105
Chapter 106
Chapter 107
Chapter 108
Chapter 109
Chapter 110
Chapter 111
Chapter 112
Chapter 113
Chapter 114
Chapter 115
Chapter 116
Chapter 117
Chapter 118
Chapter 119
Chapter 120
Chapter 121
Chapter 122
sthiti prakaraṇa
Chapter 1
Chapter 2
Chapter 3
Chapter 4
Chapter 5
Chapter 6
Chapter 7
Chapter 8
Chapter 9
Chapter 10
Chapter 11
Chapter 12
Chapter 13
Chapter 14
Chapter 15
Chapter 16
Chapter 17
Chapter 18
Chapter 19
Chapter 20
Chapter 21
Chapter 22
Chapter 23
Chapter 24
Chapter 25
Chapter 26
Chapter 27
Chapter 28
Chapter 29
Chapter 30
Chapter 31
Chapter 32
Chapter 33
Chapter 34
Chapter 35
Chapter 36
Chapter 37
Chapter 38
Chapter 39
Chapter 40
Chapter 41
Chapter 42
Chapter 43
Chapter 44
Chapter 45
Chapter 46
Chapter 47
Chapter 48
Chapter 49
Chapter 50
Chapter 51
Chapter 52
Chapter 53
Chapter 54
Chapter 55
Chapter 56
Chapter 57
Chapter 58
Chapter 59
Chapter 60
Chapter 61
Chapter 62
upaśama prakaraṇa
Chapter 1
Chapter 2
Chapter 3
Chapter 4
Chapter 5
Chapter 6
Chapter 7
Chapter 8
Chapter 9
Chapter 10
Chapter 11
Chapter 12
Chapter 13
Chapter 14
Chapter 15
Chapter 16
Chapter 17
Chapter 18
Chapter 19
Chapter 20
Chapter 21
Chapter 22
Chapter 23
Chapter 24
Chapter 25
Chapter 26
Chapter 27
Chapter 28
Chapter 29
Chapter 30
Chapter 31
Chapter 32
Chapter 33
Chapter 34
Chapter 35
Chapter 36
Chapter 37
Chapter 38
Chapter 39
Chapter 40
Chapter 41
Chapter 42
Chapter 43
Chapter 44
Chapter 45
Chapter 46
Chapter 47
Chapter 48
Chapter 49
Chapter 50
Chapter 51
Chapter 52
Chapter 53
Chapter 54
Chapter 55
Chapter 56
Chapter 57
Chapter 58
Chapter 59
Chapter 60
Chapter 61
Chapter 62
Chapter 63
Chapter 64
Chapter 65
Chapter 66
Chapter 67
Chapter 68
Chapter 69
Chapter 70
Chapter 71
Chapter 72
Chapter 73
Chapter 74
Chapter 75
Chapter 76
Chapter 77
Chapter 78
Chapter 79
Chapter 80
Chapter 81
Chapter 82
Chapter 83
Chapter 84
Chapter 85
Chapter 86
Chapter 87
Chapter 88
Chapter 89
Chapter 90
Chapter 91
Chapter 92
Chapter 93
nirvāṇa prakaraṇa (bhāga 1)
Chapter 1
Chapter 2
Chapter 3
Chapter 4
Chapter 5
Chapter 6
Chapter 7
Chapter 8
Chapter 9
Chapter 10
Chapter 11
Chapter 12
Chapter 13
Chapter 14
Chapter 15
Chapter 16
Chapter 17
Chapter 18
Chapter 19
Chapter 20
Chapter 21
Chapter 22
Chapter 23
Chapter 24
Chapter 25
Chapter 26
Chapter 27
Chapter 28
Chapter 29
Chapter 30
Chapter 31
Chapter 32
Chapter 33
Chapter 34
Chapter 35
Chapter 36
Chapter 37
Chapter 38
Chapter 39
Chapter 40
Chapter 41
Chapter 42
Chapter 43
Chapter 44
Chapter 45
Chapter 46
Chapter 47
Chapter 48
Chapter 49
Chapter 50
Chapter 51
Chapter 52
Chapter 53
Chapter 54
Chapter 55
Chapter 56
Chapter 57
Chapter 58
Chapter 59
Chapter 60
Chapter 61
Chapter 62
Chapter 63
Chapter 64
Chapter 65
Chapter 66
Chapter 67
Chapter 68
Chapter 69
Chapter 70
Chapter 71
Chapter 72
Chapter 73
Chapter 74
Chapter 75
Chapter 76
Chapter 77
Chapter 78
Chapter 79
Chapter 80
Chapter 81
Chapter 82
Chapter 83
Chapter 84
Chapter 85
Chapter 86
Chapter 87
Chapter 88
Chapter 89
Chapter 90
Chapter 91
Chapter 92
Chapter 93
Chapter 94
Chapter 95
Chapter 96
Chapter 97
Chapter 98
Chapter 99
Chapter 100
Chapter 101
Chapter 102
Chapter 103
Chapter 104
Chapter 105
Chapter 106
Chapter 107
Chapter 108
Chapter 109
Chapter 110
Chapter 111
Chapter 112
Chapter 113
Chapter 114
Chapter 115
Chapter 116
Chapter 117
Chapter 118
Chapter 119
Chapter 120
Chapter 121
Chapter 122
Chapter 123
Chapter 124
Chapter 125
Chapter 126
Chapter 127
Chapter 128
nirvāṇa prakaraṇa (bhāga 2)
Chapter 1
Chapter 2
Chapter 3
Chapter 4
Chapter 5
Chapter 6
Chapter 7
Chapter 8
Chapter 9
Chapter 10
Chapter 11
Chapter 12
Chapter 13
Chapter 14
Chapter 15
Chapter 16
Chapter 17
Chapter 18
Chapter 19
Chapter 20
Chapter 21
Chapter 22
Chapter 23
Chapter 24
Chapter 25
Chapter 26
Chapter 27
Chapter 28
Chapter 29
Chapter 30
Chapter 31
Chapter 32
Chapter 33
Chapter 34
Chapter 35
Chapter 36
Chapter 37
Chapter 38
Chapter 39
Chapter 40
Chapter 41
Chapter 42
Chapter 43
Chapter 44
Chapter 45
Chapter 46
Chapter 47
Chapter 48
Chapter 49
Chapter 50
Chapter 51
Chapter 52
Chapter 53
Chapter 54
Chapter 55
Chapter 56
Chapter 57
Chapter 58
Chapter 59
Chapter 60
Chapter 61
Chapter 62
Chapter 63
Chapter 64
Chapter 65
Chapter 66
Chapter 67
Chapter 68
Chapter 69
Chapter 70
Chapter 71
Chapter 72
Chapter 73
Chapter 74
Chapter 75
Chapter 76
Chapter 77
Chapter 78
Chapter 79
Chapter 80
Chapter 81
Chapter 82
Chapter 83
Chapter 84
Chapter 85
Chapter 86
Chapter 87
Chapter 88
Chapter 89
Chapter 90
Chapter 91
Chapter 92
Chapter 93
Chapter 94
Chapter 95
Chapter 96
Chapter 97
Chapter 98
Chapter 99
Chapter 100
Chapter 101
Chapter 102
Chapter 103
Chapter 104
Chapter 105
Chapter 106
Chapter 107
Chapter 108
Chapter 109
Chapter 110
Chapter 111
Chapter 112
Chapter 113
Chapter 114
Chapter 115
Chapter 116
Chapter 117
Chapter 118
Chapter 119
Chapter 120
Chapter 121
Chapter 122
Chapter 123
Chapter 124
Chapter 125
Chapter 126
Chapter 127
Chapter 128
Chapter 129
Chapter 130
Chapter 131
Chapter 132
Chapter 133
Chapter 134
Chapter 135
Chapter 136
Chapter 137
Chapter 138
Chapter 139
Chapter 140
Chapter 141
Chapter 142
Chapter 143
Chapter 144
Chapter 145
Chapter 146
Chapter 147
Chapter 148
Chapter 149
Chapter 150
Chapter 151
Chapter 152
Chapter 153
Chapter 154
Chapter 155
Chapter 156
Chapter 157
Chapter 158
Chapter 159
Chapter 160
Chapter 161
Chapter 162
Chapter 163
Chapter 164
Chapter 165
Chapter 166
Chapter 167
Chapter 168
Chapter 169
Chapter 170
Chapter 171
Chapter 172
Chapter 173
Chapter 174
Chapter 175
Chapter 176
Chapter 177
Chapter 178
Chapter 179
Chapter 180
Chapter 181
Chapter 182
Chapter 183
Chapter 184
Chapter 185
Chapter 186
Chapter 187
Chapter 188
Chapter 189
Chapter 190
Chapter 191
Chapter 192
Chapter 193
Chapter 194
Chapter 195
Chapter 196
Chapter 197
Chapter 198
Chapter 199
Chapter 200
Chapter 201
Chapter 202
Chapter 203
Chapter 204
Chapter 205
Chapter 206
Chapter 207
Chapter 208
Chapter 209
Chapter 210
Chapter 211
Chapter 212
Chapter 213
Chapter 214
Chapter 215
Chapter 216