Skip to content
אתר זה לא תומך בגרסאות ישנות של אינטרנט אקספלורר
מומלץ להשתמש בדפדפן גוגל כרום או פיירפוקס מוזילה
(או באינטרנט אקספלורר / edge עדכני)
Enjoy Learning Sanskrit tips, tools, resources and more...

योगवासिष्ठः       yogavāsiṣṭhaḥ - book-3, chapter-32

Use the following checkboxes to set the display options for this chapter (You can also control the display of each verse separately):
what would you like to see in each verse:
श्रीवसिष्ठ उवाच ।
अथ वीरवरोत्कण्ठनृत्यदप्सरसि स्थिता ।
लीलावलोकयामास व्योम्नि विद्यान्वितावनौ ॥ १ ॥
śrīvasiṣṭha uvāca ,
atha vīravarotkaṇṭhanṛtyadapsarasi sthitā ,
līlāvalokayāmāsa vyomni vidyānvitāvanau 1
1. śrīvasiṣṭha uvāca atha vīravara-utkaṇṭha-nṛtyat-apsarasi
sthitā līlā avalokayāmāsa vyomni vidyā-anvitā avanau
1. śrīvasiṣṭha uvāca atha vidyā-anvitā līlā
vīravara-utkaṇṭha-nṛtyat-apsarasi sthitā vyomni avanau avalokayāmāsa
1. Śrī Vasiṣṭha said: Then, Līlā, who was endowed with knowledge, situated among apsarases dancing with longing for the best heroes, looked upon the earth from the sky.
स्वराष्ट्रमण्डले भर्तृपालिते बलमालिते ।
कस्मिंश्चिद्विततारण्ये द्वितीयाकाशभीषणे ॥ २ ॥
svarāṣṭramaṇḍale bhartṛpālite balamālite ,
kasmiṃścidvitatāraṇye dvitīyākāśabhīṣaṇe 2
2. sva-rāṣṭra-maṇḍale bhartṛ-pālite bala-mālite
kasmin-cit vitata-araṇye dvitīya-ākāśa-bhīṣaṇe
2. (sā) bhartṛ-pālite bala-mālite sva-rāṣṭra-maṇḍale,
dvitīya-ākāśa-bhīṣaṇe kasmin-cit vitata-araṇye (avalokayāmāsa)
2. She looked upon her own kingdom, which was protected by her husband and strengthened by an army, specifically in a certain vast forest that was dreadful like a second sky.
सेनाद्वितयमाक्षुब्धं सौम्याब्धिद्वितयोपमम् ।
महारम्भघनं मत्तं स्थितं राजद्वयान्वितम् ॥ ३ ॥
senādvitayamākṣubdhaṃ saumyābdhidvitayopamam ,
mahārambhaghanaṃ mattaṃ sthitaṃ rājadvayānvitam 3
3. senā-dvitayam ākṣubdham saumya-abdhi-dvitaya-upamam
mahā-ārambha-ghanam mattam sthitam rāja-dvaya-anvitam
3. (tatra) ākṣubdham
saumya-abdhi-dvitaya-upamam mahā-ārambha-ghanam
mattam rāja-dvaya-anvitam
sthitam senā-dvitayam (alokayāmāsa)
3. She saw two armies, greatly agitated and resembling two calm oceans, dense with vast preparations, fierce, standing, and accompanied by two kings.
युद्धसज्जं सुसंनद्धमिद्धमग्निमिवाद्भुतम् ।
पूर्वप्रहारसंपातप्रेक्षाक्षुब्धाक्षिलक्षितम् ॥ ४ ॥
yuddhasajjaṃ susaṃnaddhamiddhamagnimivādbhutam ,
pūrvaprahārasaṃpātaprekṣākṣubdhākṣilakṣitam 4
4. yuddha-sajjam su-sannaddham iddham agnim iva adbhutam
pūrva-prahāra-saṃpāta-prekṣā-kṣubdha-akṣi-lakṣitam
4. (te senā-dvitayam) yuddha-sajjam
su-sannaddham agnim iva iddham adbhutam
pūrva-prahāra-saṃpāta-prekṣā-kṣubdha-akṣi-lakṣitam
(sthitam āsīt)
4. They (the armies) were ready for battle, fully prepared, blazing and astonishing like fire, and observed by eyes agitated in anticipation of the first exchange of blows.
उद्यतामलनिस्त्रिंशधारासारवहज्जनम् ।
कचत्परश्वधप्रासभिन्दिपालर्ष्टिमुद्गरम् ॥ ५ ॥
udyatāmalanistriṃśadhārāsāravahajjanam ,
kacatparaśvadhaprāsabhindipālarṣṭimudgaram 5
5. udyatāmala-nistriṃśa-dhārāsāra-vahaj-janam
kacat-paraśvadha-prāsa-bhindipālārṣṭi-mudgaram
5. (an army/host) janam udyatāmala-nistriṃśa-dhārāsāra-vahaj
kacat-paraśvadha-prāsa-bhindipālārṣṭi-mudgaram
5. An army, bearing a continuous downpour of gleaming, uplifted sword-edges, glittered with battle-axes, spears, bhindipālas, lances, and maces.
गरुत्मत्पक्षविक्षुब्धवनसंपातकम्पितम् ।
उद्यद्दिनकरालोकचञ्चत्कनककङ्कटम् ॥ ६ ॥
garutmatpakṣavikṣubdhavanasaṃpātakampitam ,
udyaddinakarālokacañcatkanakakaṅkaṭam 6
6. garutmat-pakṣa-vikṣubdha-vana-saṃpātaka-kampitam
udyat-dinakarāloka-cañcat-kanaka-kaṅkaṭam
6. (an army) garutmat-pakṣa-vikṣubdha-vana-saṃpātaka-kampitam
udyat-dinakarāloka-cañcat-kanaka-kaṅkaṭam
6. Its movement stirred and shook the forests as if by the impact of mighty, winged flanks, while its golden armor gleamed and flickered in the light of the rising sun.
परस्परमुखालोककोपप्रोद्दामितायुधम् ।
अन्योन्यबद्धदृष्टित्वाच्चित्रं भित्ताविवार्पितम् ॥ ७ ॥
parasparamukhālokakopaproddāmitāyudham ,
anyonyabaddhadṛṣṭitvāccitraṃ bhittāvivārpitam 7
7. paraspara-mukhāloka-kopa-proddāmitāyudham
anyonya-baddha-dṛṣṭitvāt citram bhittau iva arpitam
7. (an army whose) āyudham
paraspara-mukhāloka-kopa-proddāmitam
anyonya-baddha-dṛṣṭitvāt citram
bhittau iva arpitam (appeared)
7. The warriors' weapons were agitated by the anger aroused by the sight of each other's faces, and their gazes were so fixed on one another that they seemed like figures painted on a wall.
लेखामर्यादया दीर्घबद्धया स्थापितस्थिति ।
अनिवार्यमहासैन्यझांकाराश्रुतसंकथम् ॥ ८ ॥
lekhāmaryādayā dīrghabaddhayā sthāpitasthiti ,
anivāryamahāsainyajhāṃkārāśrutasaṃkatham 8
8. lekhāmaryadayā dīrghabaddhayā sthāpita-sthiti
anivārya-mahāsainya-jhaṅkārāśruta-saṃkatham
8. (an army whose) sthiti dīrghabaddhayā lekhāmaryadayā sthāpitā
(and whose) saṃkatham anivārya-mahāsainya-jhaṅkārāśrutam
8. Their positions were fixed by a long, well-ordered battle line, and the irresistible roar of the vast army was so deafening that no conversations could be heard.
पूर्वप्रहारस्मयतश्चिरं संशान्तदुन्दुभि ।
निबद्धयोधसंस्थाननिखिलानीकमन्थरम् ॥ ९ ॥
pūrvaprahārasmayataściraṃ saṃśāntadundubhi ,
nibaddhayodhasaṃsthānanikhilānīkamantharam 9
9. pūrvaprahārasmayatas ciram saṃśāntadundubhi
nibaddhayodhasaṃsthānanikhilānīkamantharam
9. ciraṃ pūrvaprahārasmayatas saṃśāntadundubhi
nibaddhayodhasaṃsthānanikhilānīkamantharam
9. For a long time, on account of the pride from the previous attack, with drums completely silenced, the entire host of warriors, fixed in their positions, moved sluggishly.
धनुर्द्वितथमात्रात्मशून्यमध्यैकसेतुना ।
विभक्तं कल्पवातेन मत्तमेकार्णवं यथा ॥ १० ॥
dhanurdvitathamātrātmaśūnyamadhyaikasetunā ,
vibhaktaṃ kalpavātena mattamekārṇavaṃ yathā 10
10. dhanurdvitathamātrātmaśūnyamadhyaikasetunā
vibhaktam kalpavātena mattam ekārṇavam yathā
10. dhanurdvitathamātrātmaśūnyamadhyaikasetunā
kalpavātena vibhaktam mattam ekārṇavam yathā
10. It (the battle/situation) was divided by a unique, bow-shaped central partition, which was devoid of any distinct measure and appeared twofold, just as the maddened cosmic ocean (ekārṇava) is divided by the wind of cosmic dissolution (kalpavāta).
काये संकटसंरम्भचिन्तापरवशेश्वरम् ।
विरटद्भेककण्ठत्वग्भङ्गुरातुरहृद्गुहम् ॥ ११ ॥
kāye saṃkaṭasaṃrambhacintāparavaśeśvaram ,
viraṭadbhekakaṇṭhatvagbhaṅgurāturahṛdguham 11
11. kāye saṃkaṭasaṃrambhacintāparavaśeśvaram
viraṭadbhekakaṇṭhatvagbhaṅgurāturahṛdgūham
11. kāye saṃkaṭasaṃrambhacintāparavaśeśvaram
viraṭadbhekakaṇṭhatvagbhaṅgurāturahṛdgūham
11. Within the body (kāya), control (īśvara) was overwhelmed by the intense agitation of distress and anxiety, and the cavity of the heart was distressed and fragile like the cracking throat-skin of a frog.
प्राणसर्वस्वसंत्यागसोद्योगासंख्यसैनिकम् ।
कर्णाकृष्टशरौघौघत्यागोन्मुखधनुर्धरम् ॥ १२ ॥
prāṇasarvasvasaṃtyāgasodyogāsaṃkhyasainikam ,
karṇākṛṣṭaśaraughaughatyāgonmukhadhanurdharam 12
12. prāṇasarvasvasaṃtyāgasodyogāsaṅkhyasainikam
karṇākṛṣṭaśaraughaughatyāgonmukhadhanurdharam
12. prāṇasarvasvasaṃtyāgasodyogāsaṅkhyasainikam
karṇākṛṣṭaśaraughaughatyāgonmukhadhanurdharam
12. The situation was one with innumerable soldiers (sainika) who were resolute on completely sacrificing their entire lives, and with bowmen (dhanurdhara) poised to release dense volleys of arrows drawn to their ears.
प्रहारपातसंप्रेक्षानिष्पन्दासंख्यसैनिकम् ।
अन्योन्योत्कण्ठकाठिन्यभरभ्रुकुटिसंकटम् ॥ १३ ॥
prahārapātasaṃprekṣāniṣpandāsaṃkhyasainikam ,
anyonyotkaṇṭhakāṭhinyabharabhrukuṭisaṃkaṭam 13
13. prahārapatasaṃprekṣāniṣpandaasaṅkhyasainikam
anyonyotkaṇṭhakāṭhinyabharabhrukuṭisaṅkaṭam
13. prahārapatasaṃprekṣāniṣpandaasaṅkhyasainikam
anyonyotkaṇṭhakāṭhinyabharabhrukuṭisaṅkaṭam
13. The scene was characterized by countless soldiers, motionless as they observed the impact of blows, and by dense, severe frowns caused by their intense mutual eagerness (for combat).
परस्परसुसंघट्टकटुटङ्कारकङ्कटम् ।
वीरयोधमुखादग्धभीरुप्रेप्सितकोटरम् ॥ १४ ॥
parasparasusaṃghaṭṭakaṭuṭaṅkārakaṅkaṭam ,
vīrayodhamukhādagdhabhīruprepsitakoṭaram 14
14. parasparasusaghaṭṭakaṭuṭaṅkārakaṅkaṭam
vīrayodhamukhādagdhabhīruprepsitakoṭaram
14. parasparasusaghaṭṭakaṭuṭaṅkārakaṅkaṭam
vīrayodhamukhādagdhabhīruprepsitakoṭaram
14. The scene was tumultuous with the harsh clanging of intense, mutual clashes, and characterized by retreats (koṭaram) sought by the timid, places where the fierce countenances of heroic warriors did not penetrate.
मिथःसंस्थानकालोकमात्रासंदिग्धजीवितम् ।
समस्ताङ्गरुहासक्तप्रांशुवृद्धेभमानवम् ॥ १५ ॥
mithaḥsaṃsthānakālokamātrāsaṃdigdhajīvitam ,
samastāṅgaruhāsaktaprāṃśuvṛddhebhamānavam 15
15. mithaḥsaṃsthānakaālokamātrāsaṃdigdhajīvitam
samastaaṅgaruhaāsaktaprāṃśuvṛddhaibhamānavam
15. mithaḥsaṃsthānakaālokamātrāsaṃdigdhajīvitam
samastaaṅgaruhaāsaktaprāṃśuvṛddhaibhamānavam
15. The scene was one where life seemed uncertain merely from observing the mutual stances of the combatants, and where powerful, elephant-like men stood with all their body hair bristling.
संशान्तशङ्खसंघाततूर्यनिर्ह्राददुन्दुभि ।
भूतलाकाशसंलीनसर्वपांसुपयोधरम् ॥ १७ ॥
saṃśāntaśaṅkhasaṃghātatūryanirhrādadundubhi ,
bhūtalākāśasaṃlīnasarvapāṃsupayodharam 17
17. saṃśāntaśaṅkhasaṃghātatūryanirhrādadundubhi
bhūtalaākāśasaṃlīnasarvapāṃsupayodharam
17. saṃśāntaśaṅkhasaṃghātatūryanirhrādadundubhi
bhūtalaākāśasaṃlīnasarvapāṃsupayodharam
17. The battleground was quieted, with the clamor of conch shells, massed trumpets, and war drums completely ceased, and all the dust, resembling clouds, had settled into the earth and sky.
पलायनपरैः पश्चात्त्यक्तमङ्गुलमण्डलम् ।
विसारिमकरव्यूहमत्स्यसंख्याब्धिभासुरम् ॥ १८ ॥
palāyanaparaiḥ paścāttyaktamaṅgulamaṇḍalam ,
visārimakaravyūhamatsyasaṃkhyābdhibhāsuram 18
18. palāyanaparaiḥ paścāt tyaktam aṅgula-maṇḍalam
visāri-makara-vyūha-matsya-saṅkhyā-abdhi-bhāsuram
18. palāyanaparaiḥ paścāt tyaktam aṅgula-maṇḍalam
visāri-makara-vyūha-matsya-saṅkhyā-abdhi-bhāsuram
18. Its "aṅgula" formation had been abandoned from behind by those intent on fleeing, and it shone splendidly like an ocean, with spreading "makara" formations and innumerable warriors like fish.
पताकामञ्जरीपुञ्जविजिताकाशतारकम् ।
हास्तिकोत्तम्भितकरकाननीकृतखान्तरम् ॥ १९ ॥
patākāmañjarīpuñjavijitākāśatārakam ,
hāstikottambhitakarakānanīkṛtakhāntaram 19
19. patākāmañjarīpuñjavijitākāśatārakam
hāstikottambhitakarākananīkṛtakhāntaram
19. patākāmañjarīpuñjavijitākāśatārakam
hāstikottambhitakarākananīkṛtakhāntaram
19. With masses of clustered banners that surpassed the stars in the sky, and with the upraised trunks of elephants turning the expanse of the sky into a dense forest.
तरत्तरलभापूरसपक्षसकलायुधम् ।
धमद्धमितिशब्दैश्च श्वासोस्थैर्ध्मातखान्तरम् ॥ २० ॥
tarattaralabhāpūrasapakṣasakalāyudham ,
dhamaddhamitiśabdaiśca śvāsosthairdhmātakhāntaram 20
20. tarattaralabhāpūrasapakṣasakalāyudham
dhamaddhamitiśabdaiḥ ca śvāsosthairdhmātakhāntaram
20. tarattaralabhāpūrasapakṣasakalāyudham
dhamaddhamitiśabdaiḥ ca śvāsosthairdhmātakhāntaram
20. With its entire weaponry equipped with wings (or flanks), glistening with a swift, shimmering flood of light; and whose atmospheric space was filled with 'dham-dham' sounds arising from breaths.
चक्रव्यूहकराक्रान्तदुर्वृत्तसुरभासुरम् ।
गरुडव्यूहसंरम्भविद्रवन्नागसंचयम् ॥ २१ ॥
cakravyūhakarākrāntadurvṛttasurabhāsuram ,
garuḍavyūhasaṃrambhavidravannāgasaṃcayam 21
21. cakra-vyūha-kara-ākrānta-durvṛtta-sura-abhāsuram
garuḍa-vyūha-saṃrambha-vidravat-nāga-saṃcayam
21. cakra-vyūha-kara-ākrānta-durvṛtta-sura-abhāsuram
garuḍa-vyūha-saṃrambha-vidravat-nāga-saṃcayam
21. Which, with its "cakra" formation's powerful assault, overwhelmed wicked demons, making them lusterless; and whose fierce "garuḍa" formation made hordes of serpent-like enemies scatter and flee.
श्येनव्यूहविभिन्नाग्रसंनिवेशोत्तमध्वनि ।
अन्योन्यास्फोटनिःशेषप्रपतद्भूरिवृन्दकम् ॥ २२ ॥
śyenavyūhavibhinnāgrasaṃniveśottamadhvani ,
anyonyāsphoṭaniḥśeṣaprapatadbhūrivṛndakam 22
22. śyenavyūhavibhinnāgrasaṃniveśottamadhvani
anyonyāsphoṭaniḥśeṣaprapatadbhurivṛndakam
22. śyenavyūhavibhinnāgrasaṃniveśottamadhvani
anyonyāsphoṭaniḥśeṣaprapatadbhurivṛndakam
22. Characterized by the excellent roar of its battle formations, with their front lines broken like those of hawks, and by vast multitudes of combatants completely falling due to their mutual crashing.
विविधव्यूहविन्यासवान्तवीरवरारवम् ।
करप्रतोलनोल्लासमत्तमुद्गरमण्डलम् ॥ २३ ॥
vividhavyūhavinyāsavāntavīravarāravam ,
karapratolanollāsamattamudgaramaṇḍalam 23
23. vividhavyūhavinyāsavāntavīravarāravam
karapratolanollāsamattamudgaramaṇḍalam
23. vividhavyūhavinyāsavāntavīravarāravam
karapratolanollāsamattamudgaramaṇḍalam
23. Characterized by the roars of excellent heroes emanating from its varied battle formations and by circles of furious maces uplifted joyfully through hand-wielding.
कृष्णायुधांशुजलदश्यामीकृतदिवाकरम् ।
अनिलाधूतपल्यूलसूत्कृताभशरध्वनि ॥ २४ ॥
kṛṣṇāyudhāṃśujaladaśyāmīkṛtadivākaram ,
anilādhūtapalyūlasūtkṛtābhaśaradhvani 24
24. kṛṣṇāyudhāṃśujaladaśyāmīkṛtdivākaram
anilādhūtapalyūlasūtkṛtābhaśaradhvani
24. kṛṣṇāyudhāṃśujaladaśyāmīkṛtdivākaram
anilādhūtapalyūlasūtkṛtābhaśaradhvani
24. Characterized by the sun being darkened by the cloud-like rays of the dark weapons, and by the sound of arrows resembling the whistling of reeds shaken by the wind.
अनेककल्पकल्पाग्रसवृन्दमिव संस्थितम् ।
प्रलयानिलसंक्षुब्धमेकार्णवमिवोत्थितम् ॥ २५ ॥
anekakalpakalpāgrasavṛndamiva saṃsthitam ,
pralayānilasaṃkṣubdhamekārṇavamivotthitam 25
25. anekakalpakalpāgrsavṛndam iva saṃsthitam
pralayānilasaṃkṣubdham ekārṇavam iva utthitam
25. anekakalpakalpāgrsavṛndam iva saṃsthitam
pralayānilasaṃkṣubdham ekārṇavam iva utthitam
25. It stood like the multitude of entities at the termination of many cosmic ages (kalpa), and rose up like the singular ocean agitated by the winds of cosmic dissolution (pralaya).
सद्यश्छिन्नं महामेरोः पक्षद्वयमिव स्फुरत् ।
क्षुब्धमारुतनिर्धूतमिव कज्जलपर्वतम् ॥ २६ ॥
sadyaśchinnaṃ mahāmeroḥ pakṣadvayamiva sphurat ,
kṣubdhamārutanirdhūtamiva kajjalaparvatam 26
26. sadyaḥ chinnam mahāmeroḥ pakṣadvayam iva sphurat
| kṣubdhamāruta nirdhūtam iva kajjalaparvatam
26. sadyaḥ chinnam mahāmeroḥ pakṣadvayam iva sphurat
kṣubdhamāruta nirdhūtam iva kajjalaparvatam
26. Gleaming like the two wings of the great Mount Meru, freshly severed, and resembling a mountain of lampblack (soot) that has been shaken down by a turbulent wind.
पातालकुहरात्क्षुब्धमन्धकारमिवोत्थितम् ।
लोकालोकमिवोन्मत्तनृत्यलोललसत्तटम् ।
महानरकसंघातं भित्त्वावनिमिवोत्थितम् ॥ २७ ॥
pātālakuharātkṣubdhamandhakāramivotthitam ,
lokālokamivonmattanṛtyalolalasattaṭam ,
mahānarakasaṃghātaṃ bhittvāvanimivotthitam 27
27. pātālakuharāt kṣubdham andhakāram
iva utthitam | lokālōkam iva
unmattanṛtyalolalasattaṭam | mahānarakasaṅghātam
bhittvā avanim iva utthitam
27. pātālakuharāt kṣubdham andhakāram
iva utthitam unmattanṛtyalolalasattaṭam
lokālōkam iva mahānarakasaṅghātam
bhittvā avanim iva utthitam
27. Having arisen like darkness churned from the cavern of the netherworld, resembling the Lokāloka mountain with its slopes agitated and gleaming from a frenzied dance, and having surged up as if breaking through the earth like the mass of great hells.
आलोलकुन्तमुसलासिपरश्वधांशुश्यामायमानदिवसातपवारिपूरैः ।
एकार्णवं भुवनकोशमिवाचिरेण कर्तुं समुद्यतमगाधमनन्तपूरैः ॥ २८ ॥
ālolakuntamusalāsiparaśvadhāṃśuśyāmāyamānadivasātapavāripūraiḥ ,
ekārṇavaṃ bhuvanakośamivācireṇa kartuṃ samudyatamagādhamanantapūraiḥ 28
28. ālōlakuntamusalāśiparaśvadhāṃśuśyāmāyamānadivasātapavāripūraiḥ
|
ekārṇavam bhuvanakośam iva acireṇa
kartum samudyatam agādham anantapūraiḥ
28. ālōlakuntamusalāśiparaśvadhāṃśuśyāmāyamānadivasātapavāripūraiḥ
agādham
anantapūraiḥ acireṇa bhuvanakośam
ekārṇavam iva kartum samudyatam
28. With torrents of water, resembling the daylight darkened by the gleam of swaying spears, maces, swords, and axes, and immeasurably deep with endless floods, it was ready to quickly transform the entire universe into a single ocean (ekārṇava).