दुर्गा-सप्तशती
durgā-saptaśatī
Devanagari
Transliteration
मार्कण्डेय उवाच ।
सावर्णिः सूर्यतनयो यो मनुः कथ्यतेऽष्टमः ।
निशामय तदुत्पत्तिं विस्तराद् गदतो मम ॥१॥
सावर्णिः सूर्यतनयो यो मनुः कथ्यतेऽष्टमः ।
निशामय तदुत्पत्तिं विस्तराद् गदतो मम ॥१॥
1. mārkaṇḍeya uvāca ,
sāvarṇiḥ sūryatanayo yo manuḥ kathyate'ṣṭamaḥ ,
niśāmaya tadutpattiṁ vistarād gadato mama.
sāvarṇiḥ sūryatanayo yo manuḥ kathyate'ṣṭamaḥ ,
niśāmaya tadutpattiṁ vistarād gadato mama.
महामायानुभावेन यथा मन्वन्तराधिपः ।
स बभूव महाभागः सावर्णिस्तनयो रवेः ॥२॥
स बभूव महाभागः सावर्णिस्तनयो रवेः ॥२॥
2. mahāmāyānubhāvena yathā manvantarādhipaḥ ,
sa babhūva mahābhāgaḥ sāvarṇistanayo raveḥ.
sa babhūva mahābhāgaḥ sāvarṇistanayo raveḥ.
स्वारोचिषेऽन्तरे पूर्वं चैत्रवंशसमुद्भवः ।
सुरथो नाम राजाभूत् समस्ते क्षितिमण्डले ॥३॥
सुरथो नाम राजाभूत् समस्ते क्षितिमण्डले ॥३॥
3. svārociṣe'ntare pūrvaṁ caitravaṁśasamudbhavaḥ ,
suratho nāma rājābhūt samaste kṣitimaṇḍale.
suratho nāma rājābhūt samaste kṣitimaṇḍale.
तस्य पालयतः सम्यक् प्रजाः पुत्रानिवौरसान् ।
बभूवुः शत्रवो भूपाः कोलाविध्वंसिनस्तथा ॥४॥
बभूवुः शत्रवो भूपाः कोलाविध्वंसिनस्तथा ॥४॥
4. tasya pālayataḥ samyak prajāḥ putrānivaurasān ,
babhūvuḥ śatravo bhūpāḥ kolāvidhvaṁsinastathā.
babhūvuḥ śatravo bhūpāḥ kolāvidhvaṁsinastathā.
तस्य तैरभवद् युद्धमतिप्रबलदण्डिनः ।
न्यूनैरपि स तैर्युद्धे कोलाविध्वंसिभिर्जितः ॥५॥
न्यूनैरपि स तैर्युद्धे कोलाविध्वंसिभिर्जितः ॥५॥
5. tasya tairabhavad yuddhamatiprabaladaṇḍinaḥ ,
nyūnairapi sa tairyuddhe kolāvidhvaṁsibhirjitaḥ.
nyūnairapi sa tairyuddhe kolāvidhvaṁsibhirjitaḥ.
ततः स्वपुरमायातो निजदेशाधिपोऽभवत् ।
आक्रान्तः स महाभागस्तैस्तदा प्रबलारिभिः ॥६॥
आक्रान्तः स महाभागस्तैस्तदा प्रबलारिभिः ॥६॥
6. tataḥ svapuramāyāto nijadeśādhipo'bhavat ,
ākrāntaḥ sa mahābhāgastaistadā prabalāribhiḥ.
ākrāntaḥ sa mahābhāgastaistadā prabalāribhiḥ.
अमात्यैर्बलिभिर्दुष्टैर्दुर्बलस्य दुरात्मभिः ।
कोषो बलञ्चापहृतं तत्रापि स्वपुरे ततः ॥७॥
कोषो बलञ्चापहृतं तत्रापि स्वपुरे ततः ॥७॥
7. amātyairbalibhirduṣṭairdurbalasya durātmabhiḥ ,
koṣo balañcāpahṛtaṁ tatrāpi svapure tataḥ.
koṣo balañcāpahṛtaṁ tatrāpi svapure tataḥ.
ततो मृगयाव्याजेन हृतस्वाम्यः स भुपतिः ।
एकाकी हयमारुह्य जगाम गहनं वनम् ॥८॥
एकाकी हयमारुह्य जगाम गहनं वनम् ॥८॥
8. tato mṛgayāvyājena hṛtasvāmyaḥ sa bhupatiḥ ,
ekākī hayamāruhya jagāma gahanaṁ vanam.
ekākī hayamāruhya jagāma gahanaṁ vanam.
स तत्राश्रममद्राक्षीद् द्विजवर्यस्य मेधसः ।
प्रशान्तश्वापदाकीर्णं मुनिश्ष्योपशोभितम् ॥९॥
प्रशान्तश्वापदाकीर्णं मुनिश्ष्योपशोभितम् ॥९॥
9. sa tatrāśramamadrākṣīd dvijavaryasya medhasaḥ ,
praśāntaśvāpadākīrṇaṁ muniśṣyopaśobhitam.
praśāntaśvāpadākīrṇaṁ muniśṣyopaśobhitam.
तस्थौ कञ्चित् स कालञ्च मुनिना तेन सत्कृतः ।
इतश्चैतश्च विचरंस्तस्मिन् मुनिवराश्रमे ॥१०॥
इतश्चैतश्च विचरंस्तस्मिन् मुनिवराश्रमे ॥१०॥
10. tasthau kañcit sa kālañca muninā tena satkṛtaḥ ,
itaścaitaśca vicaraṁstasmin munivarāśrame.
itaścaitaśca vicaraṁstasmin munivarāśrame.
सोऽचिन्तयत् तदा तत्र ममत्वाकृष्टचेतनः ।
मत्पूर्वैः पालितं पूर्वं मया हीनं पुरं हि तत् ।
मद्भृत्यैस्तैरसद्वृत्तैर्धर्मतः पाल्यते न वा ॥११॥
मत्पूर्वैः पालितं पूर्वं मया हीनं पुरं हि तत् ।
मद्भृत्यैस्तैरसद्वृत्तैर्धर्मतः पाल्यते न वा ॥११॥
11. so'cintayat tadā tatra mamatvākṛṣṭacetanaḥ ,
matpūrvaiḥ pālitaṁ pūrvaṁ mayā hīnaṁ puraṁ hi tat ,
madbhṛtyaistairasadvṛttairdharmataḥ pālyate na vā.
matpūrvaiḥ pālitaṁ pūrvaṁ mayā hīnaṁ puraṁ hi tat ,
madbhṛtyaistairasadvṛttairdharmataḥ pālyate na vā.
न जाने स प्रधानो मे शूरहस्ती सदामदः ।
मम वैरिवशं यातः कान् भोगानुपलप्स्यते ॥१२॥
मम वैरिवशं यातः कान् भोगानुपलप्स्यते ॥१२॥
12. na jāne sa pradhāno me śūrahastī sadāmadaḥ ,
mama vairivaśaṁ yātaḥ kān bhogānupalapsyate.
mama vairivaśaṁ yātaḥ kān bhogānupalapsyate.
ये ममानुगता नित्यं प्रसादधनभोजनैः ।
अनुवृत्तिं ध्रुवं तेऽद्य कुर्वन्त्यन्यमहीभृताम् ॥१३॥
अनुवृत्तिं ध्रुवं तेऽद्य कुर्वन्त्यन्यमहीभृताम् ॥१३॥
13. ye mamānugatā nityaṁ prasādadhanabhojanaiḥ ,
anuvṛttiṁ dhruvaṁ te'dya kurvantyanyamahībhṛtām.
anuvṛttiṁ dhruvaṁ te'dya kurvantyanyamahībhṛtām.
असम्यग्व्ययशीलैस्तैः कुर्वद्भिः सततं व्ययम् ।
संचितः सोऽतिदुः खेन क्षयं कोशो गमिष्यति ॥१४॥
संचितः सोऽतिदुः खेन क्षयं कोशो गमिष्यति ॥१४॥
14. asamyagvyayaśīlaistaiḥ kurvadbhiḥ satataṁ vyayam ,
saṁcitaḥ so'tiduḥ khena kṣayaṁ kośo gamiṣyati.
saṁcitaḥ so'tiduḥ khena kṣayaṁ kośo gamiṣyati.
एतच्चान्यच्च सततं चिन्तयामास पार्थिवः ।
तत्र विप्राश्रमाभ्यासे वैश्यमेकं ददर्श सः ॥१५॥
तत्र विप्राश्रमाभ्यासे वैश्यमेकं ददर्श सः ॥१५॥
15. etaccānyacca satataṁ cintayāmāsa pārthivaḥ ,
tatra viprāśramābhyāse vaiśyamekaṁ dadarśa saḥ.
tatra viprāśramābhyāse vaiśyamekaṁ dadarśa saḥ.
स पृष्टस्तेन कस्त्वं भोः हेतुश्चागमनेऽत्र कः ।
सशोक इव कस्मात्त्वं दुर्मना इव लक्ष्यसे ॥१६॥
सशोक इव कस्मात्त्वं दुर्मना इव लक्ष्यसे ॥१६॥
16. sa pṛṣṭastena kastvaṁ bhoḥ hetuścāgamane'tra kaḥ ,
saśoka iva kasmāttvaṁ durmanā iva lakṣyase.
saśoka iva kasmāttvaṁ durmanā iva lakṣyase.
इत्याकर्ण्य वचस्तस्य भूपतेः प्रणयोदितम् ।
प्रत्युवाच स तं वैश्यः प्रश्रयावनतो नृपम् ॥१७॥
प्रत्युवाच स तं वैश्यः प्रश्रयावनतो नृपम् ॥१७॥
17. ityākarṇya vacastasya bhūpateḥ praṇayoditam ,
pratyuvāca sa taṁ vaiśyaḥ praśrayāvanato nṛpam.
pratyuvāca sa taṁ vaiśyaḥ praśrayāvanato nṛpam.
वैश्य उवाच ।
समाधिर्नाम वैश्योऽहमुत्पन्नो धनिनां कुले ।
पुत्रदारैर्निरस्तश्च धनलोभादसाधुभिः ॥१८॥
समाधिर्नाम वैश्योऽहमुत्पन्नो धनिनां कुले ।
पुत्रदारैर्निरस्तश्च धनलोभादसाधुभिः ॥१८॥
18. vaiśya uvāca ,
samādhirnāma vaiśyo'hamutpanno dhanināṁ kule ,
putradārairnirastaśca dhanalobhādasādhubhiḥ.
samādhirnāma vaiśyo'hamutpanno dhanināṁ kule ,
putradārairnirastaśca dhanalobhādasādhubhiḥ.
विहीनश्च धनैर्दारैः पुत्रैरादाय मे धनम् ।
वनमभ्यागतो दुः खी निरस्तश्चाप्तबन्धुभैः ॥१९॥
वनमभ्यागतो दुः खी निरस्तश्चाप्तबन्धुभैः ॥१९॥
19. vihīnaśca dhanairdāraiḥ putrairādāya me dhanam ,
vanamabhyāgato duḥ khī nirastaścāptabandhubhaiḥ.
vanamabhyāgato duḥ khī nirastaścāptabandhubhaiḥ.
सोऽहं न वेद्मि पुत्राणां कुशलाकुशलात्मिकाम् ।
प्रवृत्तिं स्वजनानाञ्च दाराणाञ्चात्र संस्थितः ॥२०॥
प्रवृत्तिं स्वजनानाञ्च दाराणाञ्चात्र संस्थितः ॥२०॥
20. so'haṁ na vedmi putrāṇāṁ kuśalākuśalātmikām ,
pravṛttiṁ svajanānāñca dārāṇāñcātra saṁsthitaḥ.
pravṛttiṁ svajanānāñca dārāṇāñcātra saṁsthitaḥ.
किं नु तेषां गृहे क्षेममक्षेमं किं नु साम्प्रतम् ।
कथं ते किं नु सद्वृत्ताः दुर्वृत्ताः किं नु मे सुताः ॥२१॥
कथं ते किं नु सद्वृत्ताः दुर्वृत्ताः किं नु मे सुताः ॥२१॥
21. kiṁ nu teṣāṁ gṛhe kṣemamakṣemaṁ kiṁ nu sāmpratam ,
kathaṁ te kiṁ nu sadvṛttāḥ durvṛttāḥ kiṁ nu me sutāḥ.
kathaṁ te kiṁ nu sadvṛttāḥ durvṛttāḥ kiṁ nu me sutāḥ.
राजोवाच ।
यैर्निरस्तो भवांल्लुब्धैः पुत्रदारादिभिर्धनैः ।
तेषु किं भवतः स्नेहमनुबध्नाति मानसम् ॥२२॥
यैर्निरस्तो भवांल्लुब्धैः पुत्रदारादिभिर्धनैः ।
तेषु किं भवतः स्नेहमनुबध्नाति मानसम् ॥२२॥
22. rājovāca ,
yairnirasto bhavāṁllubdhaiḥ putradārādibhirdhanaiḥ ,
teṣu kiṁ bhavataḥ snehamanubadhnāti mānasam.
yairnirasto bhavāṁllubdhaiḥ putradārādibhirdhanaiḥ ,
teṣu kiṁ bhavataḥ snehamanubadhnāti mānasam.
वैश्य उवाच ।
एवमेतद्यथा प्राह भवानस्मद्गतं वचः ।
किं करोमि न बध्नाति मम निष्ठुरतां मनः ॥२३॥
एवमेतद्यथा प्राह भवानस्मद्गतं वचः ।
किं करोमि न बध्नाति मम निष्ठुरतां मनः ॥२३॥
23. vaiśya uvāca ,
evametadyathā prāha bhavānasmadgataṁ vacaḥ ,
kiṁ karomi na badhnāti mama niṣṭhuratāṁ manaḥ.
evametadyathā prāha bhavānasmadgataṁ vacaḥ ,
kiṁ karomi na badhnāti mama niṣṭhuratāṁ manaḥ.
यैः सन्त्यज्य पितृस्नेहं धनलुब्धैर्निराकृतः ।
पतिस्वजनहार्दं च हार्दि तेष्वेव मे मनः ॥२४॥
पतिस्वजनहार्दं च हार्दि तेष्वेव मे मनः ॥२४॥
24. yaiḥ santyajya pitṛsnehaṁ dhanalubdhairnirākṛtaḥ ,
patisvajanahārdaṁ ca hārdi teṣveva me manaḥ.
patisvajanahārdaṁ ca hārdi teṣveva me manaḥ.
किमेतन्नाभिजानामि जानन्नपि महामते ।
यत्प्रेमप्रवणं चित्तं विगुणेष्वपि बन्धुषु ॥२५॥
यत्प्रेमप्रवणं चित्तं विगुणेष्वपि बन्धुषु ॥२५॥
25. kimetannābhijānāmi jānannapi mahāmate ,
yatpremapravaṇaṁ cittaṁ viguṇeṣvapi bandhuṣu.
yatpremapravaṇaṁ cittaṁ viguṇeṣvapi bandhuṣu.
तेषां कृते मे निः श्वासो दौर्मनस्यं च जायते ।
करोमि किं यन्न मनस्तेष्वप्रीतिषु निष्ठुरम् ॥२६॥
करोमि किं यन्न मनस्तेष्वप्रीतिषु निष्ठुरम् ॥२६॥
26. teṣāṁ kṛte me niḥ śvāso daurmanasyaṁ ca jāyate ,
karomi kiṁ yanna manasteṣvaprītiṣu niṣṭhuram.
karomi kiṁ yanna manasteṣvaprītiṣu niṣṭhuram.
मार्कण्डेय उवाच ।
ततस्तौ सहितौ विप्र तं मुनिं समुपस्थितौ ।
समाधिर्नाम वैश्योऽसौ स च पार्थिवसत्तमः ॥२७॥
ततस्तौ सहितौ विप्र तं मुनिं समुपस्थितौ ।
समाधिर्नाम वैश्योऽसौ स च पार्थिवसत्तमः ॥२७॥
27. mārkaṇḍeya uvāca ,
tatastau sahitau vipra taṁ muniṁ samupasthitau ,
samādhirnāma vaiśyo'sau sa ca pārthivasattamaḥ.
tatastau sahitau vipra taṁ muniṁ samupasthitau ,
samādhirnāma vaiśyo'sau sa ca pārthivasattamaḥ.
कृत्वा तु तौ यथान्यायं यथार्हं तेन संविदम् ।
उपविष्टौ कथाः काश्चिच्चक्रतुर्वैश्य-पार्थिवौ ॥२८॥
उपविष्टौ कथाः काश्चिच्चक्रतुर्वैश्य-पार्थिवौ ॥२८॥
28. kṛtvā tu tau yathānyāyaṁ yathārhaṁ tena saṁvidam ,
upaviṣṭau kathāḥ kāściccakraturvaiśya-pārthivau.
upaviṣṭau kathāḥ kāściccakraturvaiśya-pārthivau.
राजौवाच ।
भगवंस्त्वामहं प्रष्टुमिच्छाम्येकं वदस्व तत् ।
दुः खाय यन्मे मनसः स्वचित्तायत्ततां विना ॥२९॥
भगवंस्त्वामहं प्रष्टुमिच्छाम्येकं वदस्व तत् ।
दुः खाय यन्मे मनसः स्वचित्तायत्ततां विना ॥२९॥
29. rājauvāca ,
bhagavaṁstvāmahaṁ praṣṭumicchāmyekaṁ vadasva tat ,
duḥ khāya yanme manasaḥ svacittāyattatāṁ vinā.
bhagavaṁstvāmahaṁ praṣṭumicchāmyekaṁ vadasva tat ,
duḥ khāya yanme manasaḥ svacittāyattatāṁ vinā.
ममत्वं गतराज्यस्य राज्याङ्गेष्वखिलेष्वपि ।
जानतोऽपि यथाज्ञस्य किमेतन्मुनिसत्तम ॥३०॥
जानतोऽपि यथाज्ञस्य किमेतन्मुनिसत्तम ॥३०॥
30. mamatvaṁ gatarājyasya rājyāṅgeṣvakhileṣvapi ,
jānato'pi yathājñasya kimetanmunisattama.
jānato'pi yathājñasya kimetanmunisattama.
अयं च निकृतः पुत्रैर्दारैर्भृत्यैस्तथोज्झितः ।
स्वजनेन च सन्त्यक्तस्तेषु हार्दे तथाप्यति ॥३१॥
स्वजनेन च सन्त्यक्तस्तेषु हार्दे तथाप्यति ॥३१॥
31. ayaṁ ca nikṛtaḥ putrairdārairbhṛtyaistathojjhitaḥ ,
svajanena ca santyaktasteṣu hārde tathāpyati.
svajanena ca santyaktasteṣu hārde tathāpyati.
एवमेष तथाहं च द्वावप्यत्यन्तदुः खितौ ।
दृष्टदोषेऽपि विषये ममत्वाकृष्टमानसौ ॥३२॥
दृष्टदोषेऽपि विषये ममत्वाकृष्टमानसौ ॥३२॥
32. evameṣa tathāhaṁ ca dvāvapyatyantaduḥ khitau ,
dṛṣṭadoṣe'pi viṣaye mamatvākṛṣṭamānasau.
dṛṣṭadoṣe'pi viṣaye mamatvākṛṣṭamānasau.
तत्किमेतन्महाभाग यन्मोहो ज्ञानिनोरपि ।
ममास्य च भवत्येषा विवेकान्धस्य मूढता ॥३३॥
ममास्य च भवत्येषा विवेकान्धस्य मूढता ॥३३॥
33. tatkimetanmahābhāga yanmoho jñāninorapi ,
mamāsya ca bhavatyeṣā vivekāndhasya mūḍhatā.
mamāsya ca bhavatyeṣā vivekāndhasya mūḍhatā.
ऋषिरुवाच ।
ज्ञानमस्ति समस्तस्य जन्तोर्विषयगोचरे ।
विषयश्च महाभाग याति चैवं पृथक् पृथक् ॥३४॥
ज्ञानमस्ति समस्तस्य जन्तोर्विषयगोचरे ।
विषयश्च महाभाग याति चैवं पृथक् पृथक् ॥३४॥
34. ṛṣiruvāca ,
jñānamasti samastasya jantorviṣayagocare ,
viṣayaśca mahābhāga yāti caivaṁ pṛthak pṛthak.
jñānamasti samastasya jantorviṣayagocare ,
viṣayaśca mahābhāga yāti caivaṁ pṛthak pṛthak.
दिवान्धाः प्राणिनः केचिद्रात्रावन्धास्तथापरे ।
केचिद् दिवा तथा रात्रौ प्राणिनस्तुल्यदृष्टयः ॥३५॥
केचिद् दिवा तथा रात्रौ प्राणिनस्तुल्यदृष्टयः ॥३५॥
35. divāndhāḥ prāṇinaḥ kecidrātrāvandhāstathāpare ,
kecid divā tathā rātrau prāṇinastulyadṛṣṭayaḥ.
kecid divā tathā rātrau prāṇinastulyadṛṣṭayaḥ.
ज्ञानिनो मनुजाः सत्यं किन्तु ते न हि केवलम् ।
यतो हि ज्ञानिनः सर्वे पशु-पक्षि-मृगादयः ॥३६॥
यतो हि ज्ञानिनः सर्वे पशु-पक्षि-मृगादयः ॥३६॥
36. jñānino manujāḥ satyaṁ kintu te na hi kevalam ,
yato hi jñāninaḥ sarve paśu-pakṣi-mṛgādayaḥ.
yato hi jñāninaḥ sarve paśu-pakṣi-mṛgādayaḥ.
ज्ञानं च तन्मनुष्याणां यत्तेषां मृगृपक्षिणाम् ।
मनुष्याणां च यत्तेषां तुल्यमन्यत्तथोभयोः ॥३७॥
मनुष्याणां च यत्तेषां तुल्यमन्यत्तथोभयोः ॥३७॥
37. jñānaṁ ca tanmanuṣyāṇāṁ yatteṣāṁ mṛgṛpakṣiṇām ,
manuṣyāṇāṁ ca yatteṣāṁ tulyamanyattathobhayoḥ.
manuṣyāṇāṁ ca yatteṣāṁ tulyamanyattathobhayoḥ.
ज्ञानेऽपि सति पश्यैतान् पतङ्गाञ्छावचञ्चुषु ।
कणमोक्षादृतान् मोहात्पीड्यमानानपि क्षुधा ॥३८॥
कणमोक्षादृतान् मोहात्पीड्यमानानपि क्षुधा ॥३८॥
38. jñāne'pi sati paśyaitān pataṅgāñchāvacañcuṣu ,
kaṇamokṣādṛtān mohātpīḍyamānānapi kṣudhā.
kaṇamokṣādṛtān mohātpīḍyamānānapi kṣudhā.
मानुषा मनुजव्याघ्र साभिलाषाः सुतान् प्रति ।
लोभात्प्रत्युपकाराय नन्वेतान् किं न पश्यसि ॥३९॥
लोभात्प्रत्युपकाराय नन्वेतान् किं न पश्यसि ॥३९॥
39. mānuṣā manujavyāghra sābhilāṣāḥ sutān prati ,
lobhātpratyupakārāya nanvetān kiṁ na paśyasi.
lobhātpratyupakārāya nanvetān kiṁ na paśyasi.
तथापि ममतावर्ते मोहगर्ते निपातिताः ।
महामायाप्रभावेण संसारस्थितिकारिणा ॥४०॥
महामायाप्रभावेण संसारस्थितिकारिणा ॥४०॥
40. tathāpi mamatāvarte mohagarte nipātitāḥ ,
mahāmāyāprabhāveṇa saṁsārasthitikāriṇā.
mahāmāyāprabhāveṇa saṁsārasthitikāriṇā.
तन्नात्र विस्मयः कार्यो योगनिद्रा जगत्पतेः ।
महामाया हरेश्चैतत्तथा संमोह्यते जगत् ॥४१॥
महामाया हरेश्चैतत्तथा संमोह्यते जगत् ॥४१॥
41. tannātra vismayaḥ kāryo yoganidrā jagatpateḥ ,
mahāmāyā hareścaitattathā saṁmohyate jagat.
mahāmāyā hareścaitattathā saṁmohyate jagat.
ज्ञानिनामपि चेतांसि देवी भगवती हि सा ।
बलादाकृष्य मोहाय महामाया प्रयच्छति ॥४२॥
बलादाकृष्य मोहाय महामाया प्रयच्छति ॥४२॥
42. jñānināmapi cetāṁsi devī bhagavatī hi sā ,
balādākṛṣya mohāya mahāmāyā prayacchati.
balādākṛṣya mohāya mahāmāyā prayacchati.
तया विसृज्यते विश्वं जगदेतच्चराचरम् ।
सैषा प्रसन्ना वरदा नृणां भवति मुक्तये ॥४३॥
सैषा प्रसन्ना वरदा नृणां भवति मुक्तये ॥४३॥
43. tayā visṛjyate viśvaṁ jagadetaccarācaram ,
saiṣā prasannā varadā nṛṇāṁ bhavati muktaye.
saiṣā prasannā varadā nṛṇāṁ bhavati muktaye.
सा विद्या परमा मुक्तेर्हेतुभूता सनातनी ।
संसारबन्धहेतुश्च सैव सर्वेश्वरेश्वरी ॥४४॥
संसारबन्धहेतुश्च सैव सर्वेश्वरेश्वरी ॥४४॥
44. sā vidyā paramā mukterhetubhūtā sanātanī ,
saṁsārabandhahetuśca saiva sarveśvareśvarī.
saṁsārabandhahetuśca saiva sarveśvareśvarī.
राजोवाच ।
भगवन् का हि सा देवी महामायेति यां भवान् ।
ब्रवीति कथमुत्पन्ना सा कर्मास्याश्च किं द्विज ॥४५॥
भगवन् का हि सा देवी महामायेति यां भवान् ।
ब्रवीति कथमुत्पन्ना सा कर्मास्याश्च किं द्विज ॥४५॥
45. rājovāca ,
bhagavan kā hi sā devī mahāmāyeti yāṁ bhavān ,
bravīti kathamutpannā sā karmāsyāśca kiṁ dvija.
bhagavan kā hi sā devī mahāmāyeti yāṁ bhavān ,
bravīti kathamutpannā sā karmāsyāśca kiṁ dvija.
यत्स्वभावा च सा देवी यत्स्वरूपा यदुद्भवा ।
तत् सर्वं श्रोतुमिच्छामि त्वत्तो ब्रह्मविदां वर ॥४६॥
तत् सर्वं श्रोतुमिच्छामि त्वत्तो ब्रह्मविदां वर ॥४६॥
46. yatsvabhāvā ca sā devī yatsvarūpā yadudbhavā ,
tat sarvaṁ śrotumicchāmi tvatto brahmavidāṁ vara.
tat sarvaṁ śrotumicchāmi tvatto brahmavidāṁ vara.
ऋषिरुवाच ।
नित्यैव सा जगन्मूर्तिस्तया सर्वमिदं ततम् ।
तथापि तत्समुत्पत्तिर्बहुधा श्रुयतां मम ॥४७॥
नित्यैव सा जगन्मूर्तिस्तया सर्वमिदं ततम् ।
तथापि तत्समुत्पत्तिर्बहुधा श्रुयतां मम ॥४७॥
47. ṛṣiruvāca ,
nityaiva sā jaganmūrtistayā sarvamidaṁ tatam ,
tathāpi tatsamutpattirbahudhā śruyatāṁ mama.
nityaiva sā jaganmūrtistayā sarvamidaṁ tatam ,
tathāpi tatsamutpattirbahudhā śruyatāṁ mama.
देवानां कार्यसिद्ध्यर्थमाविर्भवति सा यदा ।
उत्पन्नेति तदा लोके सा नित्याप्यभिधीयते ॥४८॥
उत्पन्नेति तदा लोके सा नित्याप्यभिधीयते ॥४८॥
48. devānāṁ kāryasiddhyarthamāvirbhavati sā yadā ,
utpanneti tadā loke sā nityāpyabhidhīyate.
utpanneti tadā loke sā nityāpyabhidhīyate.
योगनिद्रां यदा विष्णुर्जगत्येकार्णवीकृते ।
आस्तीर्य शेषमभजत् कल्पान्ते भगवान् प्रभुः ॥४९॥
आस्तीर्य शेषमभजत् कल्पान्ते भगवान् प्रभुः ॥४९॥
49. yoganidrāṁ yadā viṣṇurjagatyekārṇavīkṛte ,
āstīrya śeṣamabhajat kalpānte bhagavān prabhuḥ.
āstīrya śeṣamabhajat kalpānte bhagavān prabhuḥ.
तदा द्वावसुरौ घोरौ विख्यातौ मधुकैटभौ ।
विष्णुकर्णमलोद्भूतौ हन्तुं ब्रह्माणमुद्यतौ ॥५०॥
विष्णुकर्णमलोद्भूतौ हन्तुं ब्रह्माणमुद्यतौ ॥५०॥
50. tadā dvāvasurau ghorau vikhyātau madhukaiṭabhau ,
viṣṇukarṇamalodbhūtau hantuṁ brahmāṇamudyatau.
viṣṇukarṇamalodbhūtau hantuṁ brahmāṇamudyatau.
स नाभिकमले विष्णोः स्थितो ब्रह्मा प्रजापतिः ।
दृष्ट्वा तावसुरौ चोग्रौ प्रसुप्तं च जनार्दनम् ॥५१॥
दृष्ट्वा तावसुरौ चोग्रौ प्रसुप्तं च जनार्दनम् ॥५१॥
51. sa nābhikamale viṣṇoḥ sthito brahmā prajāpatiḥ ,
dṛṣṭvā tāvasurau cograu prasuptaṁ ca janārdanam.
dṛṣṭvā tāvasurau cograu prasuptaṁ ca janārdanam.
तुष्टाव योगनिद्रां तामेकाग्रहृदयस्थितः ।
विबोधनार्थाय हरेर्हरिनेत्रकृतालयाम् ॥५२॥
विबोधनार्थाय हरेर्हरिनेत्रकृतालयाम् ॥५२॥
52. tuṣṭāva yoganidrāṁ tāmekāgrahṛdayasthitaḥ ,
vibodhanārthāya harerharinetrakṛtālayām.
vibodhanārthāya harerharinetrakṛtālayām.
ब्रह्मोवाच ।
विश्वेश्वरीं जगद्धात्रीं स्थिति-संहारकारिणीम् ।
निद्रां भगवतीं विष्णोरतुलां तेजसः प्रभुः ॥५३॥
विश्वेश्वरीं जगद्धात्रीं स्थिति-संहारकारिणीम् ।
निद्रां भगवतीं विष्णोरतुलां तेजसः प्रभुः ॥५३॥
53. brahmovāca ,
viśveśvarīṁ jagaddhātrīṁ sthiti-saṁhārakāriṇīm ,
nidrāṁ bhagavatīṁ viṣṇoratulāṁ tejasaḥ prabhuḥ.
viśveśvarīṁ jagaddhātrīṁ sthiti-saṁhārakāriṇīm ,
nidrāṁ bhagavatīṁ viṣṇoratulāṁ tejasaḥ prabhuḥ.
त्वं स्वाहा त्वं स्वधा त्वं हि वषट्कारः स्वरात्मिका ।
सुधा त्वमक्षरे नित्ये त्रिधा मात्रात्मिका स्थिता ॥५४॥
सुधा त्वमक्षरे नित्ये त्रिधा मात्रात्मिका स्थिता ॥५४॥
54. tvaṁ svāhā tvaṁ svadhā tvaṁ hi vaṣaṭkāraḥ svarātmikā ,
sudhā tvamakṣare nitye tridhā mātrātmikā sthitā.
sudhā tvamakṣare nitye tridhā mātrātmikā sthitā.
अर्धमात्रा स्थिता नित्या यानुच्चार्या विशेषतः ।
त्वमेव सन्ध्या सावित्री त्वं देवि जननी परा ॥५५॥
त्वमेव सन्ध्या सावित्री त्वं देवि जननी परा ॥५५॥
55. ardhamātrā sthitā nityā yānuccāryā viśeṣataḥ ,
tvameva sandhyā sāvitrī tvaṁ devi jananī parā.
tvameva sandhyā sāvitrī tvaṁ devi jananī parā.
त्वयैव धार्यते सर्वं त्वयैतत्सृज्यते जगत् ।
त्वयैतत्पाल्यते देवि त्वमत्स्यन्ते च सर्वदा ॥५६॥
त्वयैतत्पाल्यते देवि त्वमत्स्यन्ते च सर्वदा ॥५६॥
56. tvayaiva dhāryate sarvaṁ tvayaitatsṛjyate jagat ,
tvayaitatpālyate devi tvamatsyante ca sarvadā.
tvayaitatpālyate devi tvamatsyante ca sarvadā.
विसृष्टौ सृष्टिरूपा त्वं स्थितिरूपा च पालने ।
तथा संहृतिरूपान्ते जगतोऽस्य जगन्मये ॥५७॥
तथा संहृतिरूपान्ते जगतोऽस्य जगन्मये ॥५७॥
57. visṛṣṭau sṛṣṭirūpā tvaṁ sthitirūpā ca pālane ,
tathā saṁhṛtirūpānte jagato'sya jaganmaye.
tathā saṁhṛtirūpānte jagato'sya jaganmaye.
महाविद्या महामाया महामेधा महास्मृतिः ।
महामोहा च भवती महादेवी महेश्वरी ॥५८॥
महामोहा च भवती महादेवी महेश्वरी ॥५८॥
58. mahāvidyā mahāmāyā mahāmedhā mahāsmṛtiḥ ,
mahāmohā ca bhavatī mahādevī maheśvarī.
mahāmohā ca bhavatī mahādevī maheśvarī.
प्रकृतिस्त्वञ्च सर्वस्य गुणत्रयविभाविनी ।
कालरात्रिर्महारात्रिर्मोहरात्रिश्च दारुणा ॥५९॥
कालरात्रिर्महारात्रिर्मोहरात्रिश्च दारुणा ॥५९॥
59. prakṛtistvañca sarvasya guṇatrayavibhāvinī ,
kālarātrirmahārātrirmoharātriśca dāruṇā.
kālarātrirmahārātrirmoharātriśca dāruṇā.
त्वं श्रीस्त्वमीश्वरी त्वं ह्रीस्त्वं बुद्धिर्बोधलक्षणा ।
लज्जा पुष्टिस्तथा तुष्टिस्त्वं शान्तिः क्षान्तिरेव च ॥६०॥
लज्जा पुष्टिस्तथा तुष्टिस्त्वं शान्तिः क्षान्तिरेव च ॥६०॥
60. tvaṁ śrīstvamīśvarī tvaṁ hrīstvaṁ buddhirbodhalakṣaṇā ,
lajjā puṣṭistathā tuṣṭistvaṁ śāntiḥ kṣāntireva ca.
lajjā puṣṭistathā tuṣṭistvaṁ śāntiḥ kṣāntireva ca.
खडिगनी शूलिनी घोरा गदिनी चक्रिणी तथा ।
शङ्खिनी चापिनी बाण-भुशुण्डी परिघायुधा ॥६१॥
शङ्खिनी चापिनी बाण-भुशुण्डी परिघायुधा ॥६१॥
61. khaḍiganī śūlinī ghorā gadinī cakriṇī tathā ,
śaṅkhinī cāpinī bāṇa-bhuśuṇḍī parighāyudhā.
śaṅkhinī cāpinī bāṇa-bhuśuṇḍī parighāyudhā.
सौम्या सौम्यतराशेष-सौम्येभ्यस्त्वतिसुन्दरी ।
परापराणां परमा त्वमेव परमेश्वरी ॥६२॥
परापराणां परमा त्वमेव परमेश्वरी ॥६२॥
62. saumyā saumyatarāśeṣa-saumyebhyastvatisundarī ,
parāparāṇāṁ paramā tvameva parameśvarī.
parāparāṇāṁ paramā tvameva parameśvarī.
यच्च किञ्चित् क्वचिद्वस्तु सदसद्वाखिलात्मिके ।
तस्य सर्वस्य या शिक्तिः सा त्वं किं स्तूयते तदा ॥६३॥
तस्य सर्वस्य या शिक्तिः सा त्वं किं स्तूयते तदा ॥६३॥
63. yacca kiñcit kvacidvastu sadasadvākhilātmike ,
tasya sarvasya yā śiktiḥ sā tvaṁ kiṁ stūyate tadā.
tasya sarvasya yā śiktiḥ sā tvaṁ kiṁ stūyate tadā.
यया त्वया जगत्स्त्रष्टा जगत्पात्यत्ति यो जगत् ।
सोऽपि निद्रावशं नीतः कस्त्वां स्तोतुमिहेश्वरः ॥६४॥
सोऽपि निद्रावशं नीतः कस्त्वां स्तोतुमिहेश्वरः ॥६४॥
64. yayā tvayā jagatstraṣṭā jagatpātyatti yo jagat ,
so'pi nidrāvaśaṁ nītaḥ kastvāṁ stotumiheśvaraḥ.
so'pi nidrāvaśaṁ nītaḥ kastvāṁ stotumiheśvaraḥ.
विष्णुः शरीरग्रहणमहामीशान एव च ।
कारितास्ते यतोऽतस्त्वां कः स्तोतुं शक्तिमान् भवेत् ॥६५॥
कारितास्ते यतोऽतस्त्वां कः स्तोतुं शक्तिमान् भवेत् ॥६५॥
65. viṣṇuḥ śarīragrahaṇamahāmīśāna eva ca ,
kāritāste yato'tastvāṁ kaḥ stotuṁ śaktimān bhavet.
kāritāste yato'tastvāṁ kaḥ stotuṁ śaktimān bhavet.
सा त्वमित्थं प्रभावैः स्वैरुदारैर्देवि संस्तुता ।
मोहयैतौ दुराधर्षावसुरो मधुकैटभौ ॥६६॥
मोहयैतौ दुराधर्षावसुरो मधुकैटभौ ॥६६॥
66. sā tvamitthaṁ prabhāvaiḥ svairudārairdevi saṁstutā ,
mohayaitau durādharṣāvasuro madhukaiṭabhau.
mohayaitau durādharṣāvasuro madhukaiṭabhau.
प्रबोधञ्च जगत्स्वामी नीयतामच्युतो लघु ।
बोधश्च क्रियतामस्य हन्तुमेतौ महासुरौ ॥६७॥
बोधश्च क्रियतामस्य हन्तुमेतौ महासुरौ ॥६७॥
67. prabodhañca jagatsvāmī nīyatāmacyuto laghu ,
bodhaśca kriyatāmasya hantumetau mahāsurau.
bodhaśca kriyatāmasya hantumetau mahāsurau.
ऋषिरुवाच ।
एवं स्तुता तदा देवी तामसी तत्र वेधसा ।
विष्णोः प्रबोधनार्थाय निहन्तुं मधुकैटभौ ॥६८॥
एवं स्तुता तदा देवी तामसी तत्र वेधसा ।
विष्णोः प्रबोधनार्थाय निहन्तुं मधुकैटभौ ॥६८॥
68. ṛṣiruvāca ,
evaṁ stutā tadā devī tāmasī tatra vedhasā ,
viṣṇoḥ prabodhanārthāya nihantuṁ madhukaiṭabhau.
evaṁ stutā tadā devī tāmasī tatra vedhasā ,
viṣṇoḥ prabodhanārthāya nihantuṁ madhukaiṭabhau.
नेत्रास्यनासिका-बाहु-हृदयेभ्यस्तथोरसः ।
निर्गम्य दर्शने तस्थौ ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः ॥६९॥
निर्गम्य दर्शने तस्थौ ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः ॥६९॥
69. netrāsyanāsikā-bāhu-hṛdayebhyastathorasaḥ ,
nirgamya darśane tasthau brahmaṇo'vyaktajanmanaḥ.
nirgamya darśane tasthau brahmaṇo'vyaktajanmanaḥ.
उत्तस्थौ च जगन्नाथस्तया मुक्तो जनार्दनः ।
एकार्णवेऽहिशयनात्ततः स ददृशे च तौ ॥७०॥
एकार्णवेऽहिशयनात्ततः स ददृशे च तौ ॥७०॥
70. uttasthau ca jagannāthastayā mukto janārdanaḥ ,
ekārṇave'hiśayanāttataḥ sa dadṛśe ca tau.
ekārṇave'hiśayanāttataḥ sa dadṛśe ca tau.
मधुकैटभौ दुरात्मानावतिवीर्यपराक्रमौ ।
क्रोधरक्तेक्षणावत्तुं ब्रह्माणं जनितोद्यमौ ॥७१॥
क्रोधरक्तेक्षणावत्तुं ब्रह्माणं जनितोद्यमौ ॥७१॥
71. madhukaiṭabhau durātmānāvativīryaparākramau ,
krodharaktekṣaṇāvattuṁ brahmāṇaṁ janitodyamau.
krodharaktekṣaṇāvattuṁ brahmāṇaṁ janitodyamau.
समुत्थाय ततस्ताभ्यां युयुधे भगवान् हरिः ।
पञ्चवर्षसहस्राणि बाहुप्रहरणो विभुः ॥७२॥
पञ्चवर्षसहस्राणि बाहुप्रहरणो विभुः ॥७२॥
72. samutthāya tatastābhyāṁ yuyudhe bhagavān hariḥ ,
pañcavarṣasahasrāṇi bāhupraharaṇo vibhuḥ.
pañcavarṣasahasrāṇi bāhupraharaṇo vibhuḥ.
तावप्यतिबलोन्मत्तौ महामायाविमोहितौ ।
उक्तवन्तौ वरोऽस्मत्तो व्रियतामिति केशवम् ॥७३॥
उक्तवन्तौ वरोऽस्मत्तो व्रियतामिति केशवम् ॥७३॥
73. tāvapyatibalonmattau mahāmāyāvimohitau ,
uktavantau varo'smatto vriyatāmiti keśavam.
uktavantau varo'smatto vriyatāmiti keśavam.
भगवानुवाच ।
भवेतामद्य मे तुष्टौ मम वध्यावुभावपि ।
किमन्येन वरेणात्र एतावद्धि वृतं मम ॥७४॥
भवेतामद्य मे तुष्टौ मम वध्यावुभावपि ।
किमन्येन वरेणात्र एतावद्धि वृतं मम ॥७४॥
74. bhagavānuvāca ,
bhavetāmadya me tuṣṭau mama vadhyāvubhāvapi ,
kimanyena vareṇātra etāvaddhi vṛtaṁ mama.
bhavetāmadya me tuṣṭau mama vadhyāvubhāvapi ,
kimanyena vareṇātra etāvaddhi vṛtaṁ mama.
ऋषिरुवाच ।
वञ्चिताभ्यामिति तदा सर्वमापोमयं जगत् ।
विलोक्यं ताभ्यां गदितो भगवान् कमलेक्षणः ॥७५॥
वञ्चिताभ्यामिति तदा सर्वमापोमयं जगत् ।
विलोक्यं ताभ्यां गदितो भगवान् कमलेक्षणः ॥७५॥
75. ṛṣiruvāca ,
vañcitābhyāmiti tadā sarvamāpomayaṁ jagat ,
vilokyaṁ tābhyāṁ gadito bhagavān kamalekṣaṇaḥ.
vañcitābhyāmiti tadā sarvamāpomayaṁ jagat ,
vilokyaṁ tābhyāṁ gadito bhagavān kamalekṣaṇaḥ.
आवां जहि न यत्रोर्वी सलिलेन परिप्लुता ।
प्रीतौ स्वस्तव युद्धेन श्लाघ्यस्त्वं मृत्युरावयोः ॥७६॥
प्रीतौ स्वस्तव युद्धेन श्लाघ्यस्त्वं मृत्युरावयोः ॥७६॥
76. āvāṁ jahi na yatrorvī salilena pariplutā ,
prītau svastava yuddhena ślāghyastvaṁ mṛtyurāvayoḥ.
prītau svastava yuddhena ślāghyastvaṁ mṛtyurāvayoḥ.
ऋषिरुवाच ।
तथेत्युक्त्वा भगवता शङ्ख-चक्र-गदाभृता ।
कृत्वा चक्रेण वै च्छिन्ने जघने शिरसी तयोः ॥७७॥
तथेत्युक्त्वा भगवता शङ्ख-चक्र-गदाभृता ।
कृत्वा चक्रेण वै च्छिन्ने जघने शिरसी तयोः ॥७७॥
77. ṛṣiruvāca ,
tathetyuktvā bhagavatā śaṅkha-cakra-gadābhṛtā ,
kṛtvā cakreṇa vai cchinne jaghane śirasī tayoḥ.
tathetyuktvā bhagavatā śaṅkha-cakra-gadābhṛtā ,
kṛtvā cakreṇa vai cchinne jaghane śirasī tayoḥ.
एवमेषा समुत्पन्ना ब्रह्मणा संस्तुता स्वयम् ।
प्रभावमस्या देव्यास्तु भूयः शृणु वदामि ते ॥७८॥
प्रभावमस्या देव्यास्तु भूयः शृणु वदामि ते ॥७८॥
78. evameṣā samutpannā brahmaṇā saṁstutā svayam ,
prabhāvamasyā devyāstu bhūyaḥ śṛṇu vadāmi te.
prabhāvamasyā devyāstu bhūyaḥ śṛṇu vadāmi te.